يبوست شايع‌ترين مشكل گوارشي در كودكان است كه سبب مراجعه به متخصص كودكان مي‌شود و اين در حالي است که دانستن برخي نكات در اين زمينه با بهبود عادات غذايي و رفتاري عادات دفعي در بسياري موارد ميتواند گره از اين مشكل بگشايد...
براي اين منظور پاي صحبت‌هاي دكتر فاطمه فرهمند، فوق تخصص گوارش كودكان و استاد دانشگاه علوم پزشكي تهران نشسته‌ايم تا ايشان به سوالاتمان پاسخ دهند.
سلامت: خانم دكتر! لطفا در ابتدا به طور خلاصه يبوست در كودكان را تعريف كنيد؟
منظور از يبوست، كاهش تعداد دفعات اجابت مزاج، تغيير در قوام و شكل مدفوع (به شكل سفت شدن) و احيانا اختلال در دفع همراه با درد و ناراحتي و احساس عدم تخليه است. در واقع يبوست يكي از علل شايع مشكلاتي است كه باعث ناراحتي كودكان و والدينشان مي‌شود به طوري كه حدود 20 تا 25 درصد مراجعاني كه به متخصصان اطفال به‌خصوص متخصص گوارش اطفال مراجعه مي‌كنند، از اين مساله شكايت دارند.
سلامت: نحوه دفع مدفوع در گروه‌هاي مختلف سني چگونه است؟
دفع مدفوع در دوران شيرخوارگي به خصوص ماه‌هاي اول تولد ممكن است زياد باشد و با هر بار تغذيه با شير مادر، كودك اجابت مزاج كند. اين حالت طبيعي است. گاهي در كودكان شيرمادرخوار تا يك هفته و بعضا تا 10 روز شكم بچه كار نمي‌كند و بچه اجابت مزاج ندارد. اگر كودك يا شيرخوار رشد و وزن طبيعي داشته و بي‌قراري و نفخ شكم نداشته باشد، بعد از طي اين مدت مدفوعي نرم و فاقد هرگونه شكل خاص - مثلا پشگل گوسفند – باشد، اين مساله امري طبيعي است. به تدريج با بزرگ‌تر شدن كودك، تعداد دفعات اجابت مزاج كمتر مي‌شود به طوري كه از يك بار در روز تا هر 3 روز يك بار دفع مدفوع اتفاق مي‌افتد. بنابراين كاهش نوبت دفع به تنهايي بيانگر يبوست نيست.
سلامت: يبوست كودكان چه علت‌هايي ميتواند داشته باشد؟
شايع‌ترين علت يبوست به خصوص بعد از سن 2 سالگي، اختلالات غيرارگانيك يعني اختلالات عملكردي است. اين مساله ارتباط مستقيمي با نگه‌داشتن مدفوع در سنين پايين دارد. البته رفتار خودنگه‌داشتن در گروه‌هاي مختلف سني با علايم متفاوتي همراه است. در اين حالت مادر تصور مي‌كند كودك زور مي‌زند تا اجابت مزاج داشته باشد درحالي كه كودك تلاش مي‌كند تا خود را مهار كند.
سلامت: يبوست عملكردي يعني چه؟
اين نوع يبوست به علت مجموعه‌اي از عوامل رفتاري و رژيم غذايي و حتي رواني به وجود مي‌آيد. در اين نوع يبوست با وجود پيگيري‌ها و اقدامات پزشكي، دليل خاصي مبني بر نقص يا مشكلات جسماني براي يبوست كودك يافت نمي‌شود اما نگه داشتن مدفوع سبب ايجاد يبوست در كودك مي‌شود. گاهي يك تغيير رژيم غذايي از شير مادر به شير گاو به علت تغيير در نسبت پروتئين به كربوهيدرات سبب سفت شدن مدفوع و دفع دردناك مي‌شود.
سلامت: اگر يبوست به دليل اختلالات عملكردي باشد، والدين چه كار مي‌توانند بكنند؟
در ابتدا والدين بايد از نحوه دفع اجابت مزاج در گروه‌هاي مختلف سني اطلاع داشته باشند و بدانند گاهي در شيرخواري كه زير 6 ماه دارد و صرفا شيرمادرخوار است، اجابت مزاج يك هفته تا 10 روز يكبار اتفاق مي‌افتد. در صورتي كه شيرخوار بي‌قراري كند و دچار نفخ شكم و دفع مدفوع همراه با گريه و خون از طريق مقعد باشد والدين بايد اين مساله را جدي بگيرند و به پزشك متخصص مراجعه كنند. در مواردي كه تلاش مهاري با علت عملكردي همراه است نه اختلال ساختاري، با تغيير رژيم غذايي و محدودكردن مصرف شير گاو و پاستوريزه به خصوص در افرادي كه حساسيت به شير دارند يا روزي يك ليتر شير گاو يا پاستوريزه مي‌خورند (اين روش تغذيه نيز همان‌طور كه ميتواند باعث اسهال شود موجب يبوست نيز مي‌شود)، مصرف به اندازه فيبر، ميوه و سبزي‌ها مي‌توان يبوست را درمان كرد.
سلامت: رفتار خودنگه‌داشتن كه در كودكان به آن اشاره كرديد، با چه حالت‌هايي همراه است؟
* معمولا در شيرخواران و سنين زير يك سال به شكل فشار آوردن هنگام دفع، تغيير رنگ چهره و زورزدن همراه است.
* در سنين بالاتر نيز كودك به خود فشار مي‌آورد، جيغ مي‌زند، دور اتاق مي‌چرخد و مادر تصور مي‌كند كودك قصد اجابت مزاج دارد اما اين حالت نشان‌دهنده تلاش براي عدم اجابت مزاج است. در سنين بالاتر از يك سال، كودك روي پنجه راه مي‌رود، پاها را به صورت قيچي درمي‌آورد و به خود فشار وارد مي‌كند و مانع از دفع مدفوع مي‌شود. اين علايم از مهم‌ترين علل يبوست با علت عملكردي - بدون وجود يك مساله مهم ساختاري- است. البته در مواردي هم - به خصوص در سنين پايين‌تر- يبوست باعث ايجاد خراشي در مقعد مي‌شود و كودك به علت درد و سوزش هنگام دفع، رفتار خودنگه داشتن را در پيش مي‌گيرد كه شايع‌ترين علت يبوست گروه سني پايين است.
* در سنين بالاتر به خصوص در سنين مدرسه، نيز ممكن است بچه‌ها به دليل اينكه از سرويس مدرسه راضي نيستند يا خوششان نمي‌آيد، خودشان را نگه دارند كه باعث ايجاد يبوست در آنها مي‌شود. بهتر است بدانيد در اطفال در 80 تا 85 درصد موارد، مشكل يبوست به دليل خودنگه داشتن است.
سلامت: چه علامت‌هايي را بايد جدي گرفت؟
بزرگ شدن و اتساع شكم، دفع شدن گاز، وجود خون در مدفوع، تغيير قطر مدفوع، اختلال در وزن‌گيري و تاخير رشد و... علامت‌هايي هستند كه در صورت وجود آنها بايد كودك را حتما، نزد پزشك برد تا علت يبوست بررسي شود. در واقع يبوست اگر در بسياري موارد علت عضوي ندارد، اما ميتواند نشانه يك بيماري باشد. يـكـي از نكات مهم براي رد برخي از بيماري‌هاي مهم گوارشي و عصبي در كودكان دانستن زمان دفع اولين مدفوع دوران نوزادي است و يكي از سوالات مهمي كه پزشك از والدين مي‌پرسد، زمان اولين دفع در دوران نوزادي است.
سلامت: مصرف غذاها چطور؟ نوع تغذيه كودك در ابتلا به يبوست موثر است؟
بله. در گروه‌هاي سني بالاتر از دو سال علاوه بر خودنگه داشتن يا به عبارت ديگر، تلاش مهاري براي پيشگيري از دفع، نوع رژيم و تغذيه تاثير دارد. معمولا در سنين پايين، مصرف بيش از اندازه شير گاو و برخي مواد غذايي مانند موز، نخوردن ميوه، سبزي و عدم دريافت مايعات و فيبر به مقدار كافي از عوامل موثر در بروز يبوست است. همچنين تحرك كم و نشستن زياد پاي تلويزيون و رايانه نيز مزيد بر علت مي‌شود.
سلامت: آيا مسائل ارثي و ژنتيك يا وجود برخي از بيماري‌‌ها در ابتلا به يبوست نقش دارد؟
مسائل ارثي و ژنتيكي نيز تاثيرگذار است. عوامل بيماري‌زا مانند كم‌كاري تيروئيد يا اختلال در عملكرد عصب روده در كودكان نيز باعث اين مشكل مي‌شود. در كودكاني كه اختلال عملكرد عصب روده دارند، عصب روده در يك قسمت يا در قسمت زيادي از طول روده وجود ندارد يا اگر هم باشد عملكرد آن خوب نيست. اين مساله باعث مي‌شود موج حركات دودي روده كه باعث حركت مواد غذايي در روده به‌خصوص روده بزرگ مي‌شود كاهش يابد و به تدريج كودك به يبوست مبتلا شود.
سلامت: اختلال رشد يا عدم وزن‌گيري كودك جاي نگراني دارد؟
يكي ديگر از علايم نشان‌دهنده احتمالي اختلال ساختماني در يبوست، اختلال در رشد و عدم وزن‌گيري كودك و بي‌قراري اوست. از طرفي ديگر، ممكن است هنگام معاينه پزشك يكسري علايم را مشاهده كند. بنابراين به لحاظ اهميت يبوست و نگراني والدين توصيه مي‌كنيم حتما غذاهاي حاوي فيبر، انواع سالادها و ميوه‌ها (آلو، انجير) و روغن زيتون را در برنامه غذايي كودكشان بگنجانند تا باعث بهتر شدن عملكرد مزاج او شوند.
سلامت: نحوه درمان به چه صورت است؟
نحوه درمان يبوست با توجه به علت آن در گروه‌هاي مختلفي سني متفاوت است.
1) در شيرخواران و كودكان زير يك سال، تغذيه مكرر و استفاده از شير مادر به مقدار فراوان ميتواند اين مشكل را حل كند. در مواردي هم كه كودك علاوه بر شير مادر از غذاي كمكي استفاده مي‌كند، مصرف سوپ و ملين‌هاي غذايي مانند آلو، گوجه‌فرنگي و... باعث بهتركاركردن شكم و عملكرد دفعي مي‌شود.
2) در سنين بالاتر نيز افزايش دريافت فيبر، ميوه و سبزي‌ها همراه با تحرك بيشتر بسيار موثر است.
3) مساله مهم بعدي آموزش توالت?رفتن به كودكان است. در مواردي هم كه رژيم غذايي همراه با دارو باعث راحتي اجابت مزاج مي‌شود، به والدين توصيه مي‌كنيم با توجه به شرايط كودك بعد از صرف صبحانه يا ناهار او را به دستشويي ببرند تا اجابت مزاج كند. چنانچه كودك موفق به اين كار نشد ميتواند بلند شود. در مواردي كه علت يبوست بيماري يا اختلال حركتي روده يا مجراي گوارش باشد حتما بايد با نظر پزشك متخصص درمان صورت بگيرد.
سلامت: در درمان يبوست مصرف ملين كار صحيحي است؟
مصرف داروهاي ملين حتما بايد تحت نظر پزشك باشد بنابراين بهتر است مادر، با توجه به سن كودك و شرايطي كه دارد سرخود از داروي ملين استفاده نكند. چنانچه كودك غذاي كمكي مي‌خورد، ميتواند از مواد غذايي ملين مانند آلو، انجير و... در تهيه غذاي كودك استفاده كند اما مصرف داروي ملين كه باعث تحريك حركات روده مي‌شود حتما بايد تحت نظر پزشك متخصص باشد زيرا ممكن است براي هر سني داروي خاصي تجويز شود. همچنين والدين بايد از دادن روغن پارافين به كودكان زير يك سال پرهيز كنند.
سلامت: استفاده از ملين تاثيري روي شير مادران شيرده دارد؟
گاهي مادران يبوست دارند و اين مساله به صورت ژنتيكي در خانواده وجود دارد. اگر مادر رژيم غذايي‌اش را تغيير دهد يا ملين مصرف كند از طريق شير روي كودك تاثيرگذار مي‌گذارد و چنانچه كودك مشكل يبوست داشته باشد، تغذيه با شير تا اندازه‌اي مشكل او را حل مي‌كند اما اگر اين روش پاسخ نداد حتما بايد بررسي و آموزش‌هاي ديگري به مادر و شيرخوار داده شود.
سلامت: کي بايد به پزشك مراجعه كرد؟
در صورتي كه با رعايت تمامي موارد گفته شده يبوست برطرف نشود و اختلال در رشد، اتساع شكم به طور مداوم و عدم وزن‌گيري مشاهده شود يا دفع مدفوع همراه با خون‌ريزي از ناحيه مقعد باشد، حتما بايد به پزشك مراجعه كنيد.