سه چهارم از اين کودکان در فقيرترين مناطق آفريقا و آسيا زندگي مي‌کنند. متاسفانه ميزان مرگ‌و‌مير بين کودکان نابينا بيشتر از همسالان آنهاست. دلايل متعددي در نابينايي کودکان نقش دارند که هر پدر و مادري بايد از آنها آگاه باشد. چه بسا ناآگاهي و مراقبت ناکافي والدين، ناخواسته فرزندانشان را به سمت نابينايي مي‌کشاند. به همين بهانه در گفت‌وگويي با دکتر هرمز شمس، جراح و متخصص چشم، فوق‌تخصص شبکيه و استاد دانشگاه علوم پزشکي تهران به مهم‌ترين عوامل نابينايي در کودکان که والدين نقش مهمي در آن دارند اشاره مي‌کنيم.
سلامت: آقاي دکتر! در بحث آسيب‌شناسي نابينايي کودکان، نقش والدين از چه زماني اهميت پيدا مي‌کند؟
يکي از مهم‌ترين عواملي که باعث نابينايي کودکان مي‌شود، بيماري‌هاي ارثي است و يکي از اين بيماري‌هاي ارثي سرطان چشم يا رتينوبلاستوماست. 40 درصد اين بيماري ارثي و فاميلي است و به‌طور موروثي و غالب از پدر يا مادر به فرزندان مي‌رسد. يعني اگر پدر يا مادري اين بيماري را داشته باشند، 50 درصد يا يک‌دوم فرزندانشان دچار اين مشکل خواهند شد و به همين ترتيب نسل‌هاي بعدي هم گرفتار خواهند شد، بنابراين نقش والدين از همين جا اهميت پيدا مي‌کند. يعني زن و مرد بايد قبل از ازدواج‌هاي فاميلي از نظر ژنتيکي بررسي شوند تا هر دو حامل اين ژن نباشند. چنانچه فقط يکي از والدين حامل اين ژن باشد يا بايد سعي کنند که بچه‌دار نشوند يا اگر بچه‌دار شدند قبل از تولد نوزاد و زماني که نطفه تشکيل شده است، بايد از نظر ژنتيکي بررسي شوند تا ببينيم نطفه تشکيل شده داراي عامل تغييرات ژني سرطان چشم هست يا نه. اگر نطفه از اين نظر مشکل‌دار باشد بايد از ادامه بارداري جلوگيري کرد.
همچنين بسياري از بيماري‌هاي ديگر مانند آب‌مرواريد مادرزادي، شب‌کوري‌هاي مادرزادي که فرد در ابتدا فقط شب‌ها نمي‌بيند و به‌تدريج نابينا مي‌شود و... جزو بيماري‌هاي ارثي هستند که از والدين به کودکان رسيده و به تدريج کودکان را نابينا مي‌کند. بنابراين افرادي که چنين مشکلاتي را در خانواده و فاميل خود دارند به ويژه آنها که ازدواج فاميلي مي?کنند بايد قبل از ازدواج و بارداري مشاوره ژنتيک شوند تا ببينند چه فرمي از اختلالات ژني را دارند و آيا مي‌توانند بچه‌دار شوند يا نه و آينده فرزند چه خواهد شد.
سلامت: بيماري‌هاي غيرارثي که بايد قبل از بارداري مورد توجه قرار گيرند و درمان شوند چطور؟
يک بيماري بسيار مهم غيرارثي بيماري «توکسوپلاسموز» است که از انگل گربه به وجود مي‌آيد. بيشتر مردم در طول دوره زندگي‌شان به اين انگل آلوده مي‌شوند ولي دچار عوارض خيلي مهمي نمي‌شوند. اما اگر خانمي توکسوپلاسموز بگيرد در دوران بارداري دچار عوارض مهمي مانند سقط جنين، عوارض چشمي و مغزي در جنين و حتي نابينايي جنين مي‌شود. بنابراين هر خانمي قبل از بارداري بايد از اين لحاظ بررسي شود که آيا مبتلا به توکسوپلاسموز هست يا نه و اگر مبتلا بود، بايد حتما درمان شود. همچنين تمام بيماري‌ها حتي سرماخوردگي‌هاي شديد مي‌تواند روي جنين اثر بگذارد و عوارض مختلفي ايجاد کند. به‌خصوص بيماري‌هاي مقاربتي که مي‌تواند حين زايمان طبيعي چشمان نوزاد را درگير کند و باعث عفونت و حتي نابينايي شود بنابراين لازم است قبل از بارداري اين نوع بيماري‌ها هم درمان شوند.
سلامت: در دوره نوزادي چه مسايلي بايد رعايت شود؟
گاهي نوزادي قبل از موعد مقرر به دنيا مي‌آيد. مثلا ممکن است جنين در 7 ماهگي و با وزني حدود 5/1 کيلوگرم يا کمتر به دنيا بيايد. در اين صورت نوزاد بايد طي 8 تا 9 هفتگي پس از تولد توسط چشم‌پزشک مورد معاينه و بررسي قرار بگيرد زيرا اگر نوزادي معاينه و در صورت داشتن مشکل درمان نشود، ممکن است در آينده نابينا شود و آن وقت هيچ درماني هم نخواهد داشت. در صورتي که اگر نوزاد مشکل و عارضه‌اي داشته باشد و به‌موقع مورد پيگيري و درمان قرار بگيرد درمان بسيار ساده و آسان خواهد بود و مي‌توان از نابينايي او جلوگيري کرد. متاسفانه در گذشته توجهي به اين مشکل نمي‌شد و بسياري از نوزاداني که زود به دنيا مي‌آمدند نابينا مي‌شدند ولي امروزه اطلاعات لازم به والدين داده و درمان اين نوزادان در چند مرکز مهم انجام مي‌شود. بنابراين توصيه مي‌کنم وقتي نوزادي به دنيا مي‌آيد، پدر و مادر به چشمان فرزندشان نگاه کنند. حتما لازم نيست پزشک اين کار را انجام دهد. تشخيص آب‌مرواريد مادرزادي کار سختي نيست زيرا در اين بيماري مردمک چشم که هميشه سياهرنگ است سفيد ديده مي‌شود. با ديدن همين علامت ساده بايد هر چه سريع‌تر نوزاد را نزد چشم‌پزشک برد تا اقدامات درماني انجام شود و ديدش را از دست ندهد.
سلامت: طي دوران کودکي والدين بايد چه نکاتي را مدنظر داشته باشند؟
علت ديگر نابينايي در کودکان سهل‌انگاري والدين در دوره‌هاي مختلف کودکي است. مثلا کودکي که دچار تنبلي و انحراف چشم است، حتما بايد توسط والدين پيگيري شود. تنبلي چشم هم جزو موارد ارثي است و اگر پدر و مادري خود تنبلي چشم داشته‌اند ممکن است آن را به فرزندشان منتقل کنند. درمان تنبلي و انحراف چشم در سنين بالاتر بسيار مشکل مي‌شود و درمان نکردن آن ممکن است به نابينايي منجر شود. بنابراين همه والدين بايد معاينه‌هاي دوره‌اي چشم کودکانشان را در همان دوران جدي بگيرند و در صورت تشخيص تنبلي چشم پيگير درمان آن باشند.
عامل ديگر نابينايي چشم در بسياري از کودکان استفاده آنها از اسباب‌بازي‌هاي خطرناک و در دسترس بودن وسايل نوک‌تيز مانند مداد، خودکار و... است. برخورد اين وسايل به چشم باعث ايجاد عوارض شديدي در چشم مي‌شود که ممکن است به نابينايي منجر شود. برخي والدين فرزندانشان را در ننو يا گهواره قرار مي‌دهند و آن را به شدت حرکت مي‌دهند يا کودک را بالا و پايين مي‌اندازد و... همه اينها ممکن است کودک را دچار ضربه مغزي، خونريزي مغزي، عوارض چشمي و... کند.
سلامت: در اين خصوص چه توصيه‌اي به والدين داريد؟
به همه والدين توصيه مي‌کنم وقتي ضربه‌اي به چشم کودکشان وارد شد، حتما به چشم‌پزشک مراجعه کنند زيرا شدت ضربه مشخص نيست بنابراين لازم است چشم‌پزشک چشم را معاينه کند و مطمئن شود خونريزي نکرده، بافتي پاره نشده، شبکيه کنده نشده باشد و...
سلامت: گاهي برخي والدين از داروهاي خانگي براي درمان مشکلات چشمي فرزندانشان استفاده مي‌کنند مثل استفاده از چاي براي شستشوي چشمي که قي کرده است. آيا اين کارها مي‌تواند خطرناک باشد؟
چاي يک ماده ضدعفوني‌کننده است و استفاده از آن براي شستشوي چشم مضر نيست اما استفاده از بسياري مواد ديگر مي‌تواند براي چشم خطرناک باشد مثلا برخي افراد آب ليموترش يا عسل يا داروهاي عجيب و غريبي که مصرف آنها زياد ديده مي‌شود در چشم‌هاي خود يا فرزندانشان مي‌ريزند. استفاده از اين مواد مي‌تواند براي چشم‌ها خطرناک باشد.
سلامت: يکي از مشکلاتي که گفته مي‌شود مي‌تواند باعث نابينايي کودکان شود کمبود ويتامين A است. آيا ما چنين مشکلي را در ايران داريم؟
کمبود ويتامين A در ايران بسيار کم باعث نابينايي شده است زيرا ايران از نظر وجود ميوه‌ها و سبزي‌ها دچار کمبود نيست ضمن اينکه ويتامين A جزو مکمل‌هايي است که از دوره نوزادي به کودکان داده مي‌شود.
سلامت: سطح سلامت محيط زندگي و رعايت نظافت و بهداشت چه تاثيري در نابينايي کودکان خواهد داشت؟
قطعا محيط آلوده مي‌تواند بيماري‌هاي عفوني و به‌خصوص عفونت‌هاي چشمي مختلفي براي افراد ايجاد کند. عفونت چشم که مي‌تواند ناشي از تماس دستان کثيف و آلوده با چشم‌ها باشد مشکلات زيادي براي چشم ايجاد مي‌کند و والدين بايد مراقب محل بازي و زندگي کودکان و تماس آنها با اشياي مختلف باشند و در نظافت و بهداشت به‌خصوص دست‌هايشان بکوشند.