اختلال اوتيسم (Autism) را معلوليت رشدي فراگيري كه از بدو تولد همراه كودك است، تعريف كرده‌اند. اختلال اوتيسم جزو اختلال‌هاي نافذ رشد است كه با اختلال شديد در چند زمينه رشدي از جمله مهارت‌هاي تعامل اجتماعي و ارتباطي يا رفتار، تمايل‌ها و فعاليت‌هاي بسيار عجيب و غريب همراه است. اين اختلال پيش از 3 سالگي آغاز مي‌شود و شيوع آن 4 تا 5 برابر در پسرها بيش از دختران است.
ويژگي‌هاي تشخيص اوتيسم براساس راهنماي تشخيصي و آماري اختلالات رواني (DSH-IV-R) به اين شرح است:
اختلال در ارتباطات كلامي و غيركلامي نشانه‌هاي زير را دارد:
ـ نداشتن شيوه ارتباطي مشخص و روشن
ـ ارتباط‌هاي غيركلامي نابهنجار
ـ نداشتن فعاليت‌هاي مبتني بر تصويرسازي ذهني
نابهنجاري‌هاي در توليد سخن از جمله:
ـ استفاده از واژه‌هاي تكراري يا شيوه سخن‌گفتن كليشه‌اي
ـ معكوس‌سازي ضمير
ـ كاربرد واژه‌ها يا عباراتي كه خاص خود كودك است
ـ تكرار واژه‌هاي نامربوط
ـ ناتواني در آغاز كردن صحبت يا دقيق سخن‌گفتن
الگوهاي رفتاري، تمايل‌ها و فعاليت‌هاي تكراري و كليشه‌اي همانند:
ـ رديف كردن يا قطار كردن اشياء
ـ دلمشغولي شديد به قسمت‌هايي از اشياء
ـ اطوارهاي حركتي قالبي و تكراري همانند تكان دادن سر، دست‌ها و پاها
ـ داشتن رفتارهاي غيرقابل پيش‌بيني و الگوي خواب نامنظم و آشفته
بيشتر كودكان مبتلا به اوتيسم به ضعف يادگيري مبتلا هستند. بنابراين براي كودكان مبتلا به اوتيسم، يادگيري موفق به داشتن يك برنامه انفرادي با طراحي خوب بستگي دارد. بررسي‌هاي متعددي برضرورت وجود ساختار در تعليم و تربيت كودكان مبتلا به اوتيسم تاكيد دارند. وجود ساختار مي‌تواند هم بررفتار آنها و هم برقدرت يادگيري آنها تاثير مثبتي داشته باشد. احتمال دارد كه كودكان مبتلا به اوتيسم نتوانند در برابر تجربيات فراگيري خود واكنش معناداري نشان دهند. به همين خاطر معلمان بايد در حين درس زماني را در نظر بگيرند تا اين كودكان در مورد آنچه آموخته مي‌شود و چگونگي ارتباط آن را با آموخته‌هاي قديمي و جديد تامل و فكر كنند. با توجه به گستره وسيع طيف كودكان مبتلا به اختلالات اوتيسمي بسيار مهم است كه معلمان با علائم اوليه اوتيسم آشنا باشند چرا كه احتمال دارد كودكان بسياري با اشكال خفيف اين اختلال در كلاس‌هاي درس مدرسه عادي حضور داشته باشند. همچنين معلمان بايد بدانند كه براي به حداكثر رساندن توان آموزشي چنين كودكاني چه روش‌هايي را به كار بگيرند.
معلمان؛ نگران از دانش‌آموز اوتيسمي
تصوير ناموزون مشكلات اين كودكان بيمار مي‌تواند در نظر معلمان كاملا نگران‌كننده باشد و برخي از آنان را به اين باور برساند كه اين كودكان، تنبل و نافرمان هستند و در نتيجه از اين نكته غافل بمانند كه آنها با مشكلات واقعي دست و پنجه نرم مي‌كنند. بنابراين تشخيص اين نكته كه شايد آنها براي انطباق با روش تدريس به يك انگيزه و روش متفاوت نيازمندند، اولين گام در تعليم و تربيت آنان است. لازم به ذكر است كه هرگونه تعللي در تشخيص اين بيماري مي‌تواند به وخيم‌تر شدن مشكلات كودكان منجر شود. اين نكته به خصوص در مورد دانش‌آموزاني كه بيماري آنها تشخيص داده نشده و در مدارس معمولي به سطح راهنمايي وارد شده‌اند و در عين حال، كمك انفرادي چنداني دريافت نكرده‌اند، بسيار اهميت دارد. در هنگام آموزش كودكان مبتلا به اوتيسم بايد به خاطر داشت كه آنان با يكديگر بسيار متفاوتند و در توان علمي و رفتار خود باهم فرق فاحش دارند. برخي نياز دارند تا از امكانات تخصصي براي بيماران مبتلا به اوتيسم مثل كلاس‌ها، مراكز و مدارس خاص استفاده كنند و براي برخي ديگر همان موارد آموزشي كه مدارس معمولي ارائه مي‌دهند، كافي است. چند سال اول مدرسه مي‌تواند براي بسياري از اين كودكان و خانواده‌هاي آنان يك كابوس باشد. با بزرگتر شدن كودكان، رفتار آنها اغلب مشكل‌تر مي‌شود و اين مي‌تواند در مدارس ابتدايي مشكلاتي را به بار آورد. برخي از آنان به خصوص آنها كه مشكلات رفتاري بارز دارند مجبورند كه ابتدا در مراكز تخصصي آموزش ببينند، اما به محض كنترل كردن رفتارها مي‌توان آنها را به مدارس معمولي فرستاد. براي اثربخشي بيشتر يادگيري دانش‌آموزان اوتيسمي لازم است كه والدين و معلمان رابطه نزديكي با هم داشته باشند. اهميت بسيار دارد كه والدين در هرگونه برنامه اقدام و بخصوص در مراحل اوليه يادگيري درگير شوند. ارائه منظم گزارش و اطلاعات درباره پيشرفت كودك به والدين مي‌تواند كمك كند. تكاليف مدرسه مي‌تواند مشكل عمده باشد كه رابطه بين خانه و مدرسه را واجب مي‌كند. اطلاعات والدين نيز مي‌تواند براي معلمان بسيار باارزش باشد تا با كمك آنها بتوانند به درستي به نيازهاي دانش‌آموزان اوتيسمي بپردازند.
اهميت ايجاد خودباوري در والدين و توانايي آنها براي كمك به كودكان خود را نبايد دست‌كم گرفت. برنامه‌هاي بسياري رهنمودهاي لازم را درباره نحوه كمك به والدين به كودكشان دربردارند، اما والدين علاوه بر چنين برنامه‌اي به زمان، حمايت و تشويق نياز دارند. در شرايط آرماني بايد بين خانه و مدرسه ارتباط و مذاكره مستمر وجود داشته باشد.
كمبودهاي اجتماعي يا مشكلات ارتباطي
نكته: اهميت ايجاد خودباوري در والدين و توانايي آنها براي كمك به كودكان خود را نبايد دست‌كم گرفت، آنها علاوه بر يک برنامه ريزي منسجم به زمان ، حمايت و تشويق نياز دارند. در شرايط آرماني بايد بين خانه و مدرسه ارتباط مستمر وجود داشته باشد
يكي از مهم‌ترين مشخصات دانش‌آموزان اوتيسمي كمبودهاي اجتماعي است. اين كودكان در سال‌هاي قبل از مدرسه حداقل تعامل با والدين خود را دارند، به ديگر كودكان علاقه‌اي نشان نمي‌دهند، تماس‌هاي چشمي نامعمول و حالات چهره محدودي را دارا هستند. احتمال دارد آنها فاقد حس همدلي به نظر آيند و مرتكب گفتار و كرداري شوند كه از نظر اجتماعي نامناسب است. آنان افراد را مانند اشياء تصور مي‌كنند، از بازي با همسالان خود طفره مي‌روند و به فعاليت‌هاي انفرادي مي‌پردازند. اين ميل به تنها بودن همچنان كه بزرگ مي‌شوند در آنها ادامه مي‌يابد.
از ديگر مشخصات بارز آنان اين است كه وارد گفت‌وگوي دوسويه نمي‌شوند. گفتارشان بيشتر تكراري و تك‌گويي است تا اين كه شكلي از يك ارتباط اجتماعي باشد. احتمال دارد درك آنها بشدت مختل شود و بارها و بارها صداها، كلمات يا عبارات خاصي را تكرار كنند.
توصيه‌هايي براي بهبود كودكان اوتيسمي
براي بهبود رفتارهاي اجتماعي دانش‌آموزان اوتيسمي توصيه‌هاي زير ارائه مي‌شود:
به آنان بياموزيد كه چگونه با ديگران بازي كنند و بجوشند.
به آنها كمك كنيد تا هيجانات و عواطف خود را بشناسند و بر زبان آورند.
اين كودكان را تشويق به دوستي با همسالان خود بكنيد.
براي افزايش آگاهي اجتماعي آنان، از وسايل كمك آموزشي استفاده كنيد.
ـ همچنين براي افزايش مهارت‌هاي گفتاري آنان
عبارات مناسبي را براي شروع گفت‌وگو به كودكان بياموزيد.
براي آسان‌تر شدن گفت‌وگو، فنون نمايش و گفتار را به آنها بياموزيد.
به آنها بياموزيد كه چگونه براي تاكيد بر كلمات اصلي از زير و بم صدا، آهنگ كلام و تكيه بر كلمات استفاده كنند.
آنها را تشويق كنيد كه در حضور ديگران بيشتر فكر كنند تا افكار خود را بيان كنند.
از شرايط اضطراب‌زا كه احتمال دارد مانع گفتار آنها شود، بكاهيد.
مهم‌ترين برنامه آموزشي را انتخاب كنيد
مي‌توان گفت هيچ برنامه آموزشي وجود ندارد كه براي همه كودكان اوتيستيك مفيد باشد. براي كودك شما نيز برنامه‌اي مفيد است كه با علايق و توانايي‌هاي او مطابقت داشته باشد. به هر حال بايد در نظر داشت كه هميشه شرايط كاملا ايده‌آل نيست و يافتن بهترين درمان نيز با محدوديت‌هايي چون عدم دسترسي به مدارسي كه در اين زمينه برنامه‌ريزي داشته باشد يا داراي درمانگر باشد، عدم تطابق برنامه مورد استفاده در مدرسه با نيازهاي فرزند شما و دور بودن مدرسه و هزينه‌هاي آن مواجه است. خانواده‌ها مي‌توانند با انجام يكسري بررسي‌ها بهترين برنامه ممكن را انتخاب نمايند. قبل از گرفتن تصميم نهايي بايد خانواده نيازهاي كودك، توانايي‌ها و علايق وي را ارزيابي نمايد. همچنين بايد در مورد مكان مدرسه و برنامه‌هاي آن تحقيقات لازم را به عمل آورند.
افراد اوتيستيك نيز مانند ساير انسان‌ها هستند. آنها نيز نقاط ضعف و قوت، احساس و نيازهايي دارند، تنها تفاوت افراد اوتيستيك با سايرين اين است كه اين افراد ناتواني‌هايي را در مجموع دارند كه شايد هر كدام از اين ناتواني‌ها را جدا جدا در ساير افراد بتوانيد ببينيد. بعضي از كودكان اوتيستيك حتي از نظر درجه هوشي از افراد معمولي دارند، بعضي از كودكان اوتيسمي حتي از نظر درجه هوشي از افراد معمولي بالاترند و بعضي‌ها نيز پايين‌تر. براي كمك به اين افراد نياز است كه مربيان و درمانگران مطالعات كافي و مناسب را داشته باشند تا بتوانند هر چه موثرتر و مناسب‌تر با اين بيماران كار كنند. بعضي از كودكان اوتيستيك نياز دارند تا بيشتر در زمينه رفتارهاي اجتماعي با آنها كار شود. بعضي نيازمند تصحيح رفتارهاي تهاجمي و خودآزاري هستند.
در حقيقت تقريبا هيچ برنامه‌اي به تنهايي وجود ندارد كه بتوان گفت در برگيرنده همه اين نيازها در كودكان اوتيستيك باشد. پس لازم است از برنامه‌هايي استفاده شود كه در برگيرنده بيشترين نيازهاي كودك شماست. توجه به اين نكته نيز لازم است كه تمامي متخصصان در امر اوتيسم معتقدند كه تشخيص زودهنگام و شروع درمان در سنين كم بهترين نتايج را در برخواهد داشت.
اگر كودك هر چه زودتر در برنامه درماني قرار گيرد زودتر هم به سطح رفتارهاي عادي خواهد رسيد. همچنين افراد متخصصي كه سال‌ها روي كودكان اوتيستيك كار كرده‌اند معتقدند كه هر چه برنامه درماني منظم‌تر و داراي ساختار دقيق‌تري باشد، مي‌توان نتايج بهتري را به دست آورد. گاهي يك برنامه از متعلقات زياد براي كمك به فرد اوتيستيك برخوردار است.
براي مثال برنامه درماني يك كودك مي‌تواند شامل گفتاردرماني، رشد و بهبود رفتارهاي اجتماعي و دارودرماني باشد و برنامه درماني كودك ديگر از رشد و بهبود رفتارهاي اجتماعي، بهبود مجموعه حواس پنجگانه و تغييرات رژيم غذايي تشكيل شده باشد.
كودكان اوتيسمي را چگونه آموزش بدهيم؟
به گفته متخصصان روان‌درماني كودك، يك برنامه تحصيلي موثر براي دانش‌آموزان اوتيسمي بايد مشخصات زير را دارا باشد:
ـ مداخله زودهنگام در رفتار كودك را تشويق كند.
ـ سازمان‌يافته و برنامه‌ريزي‌شده باشد.
ـ برنامه آن قابليت پيش‌بيني داشته و معلمان و درمانگران آن ثابت باشند.
ـ برنامه‌هاي درماني تخصصي و درمانگران كارآمد داشته باشد (گفتاردرماني، فيزيوتراپي، كاردرماني و ...)
ـ هر معلم مسووليت تعداد كمي دانش‌آموز را به عهده بگيرد.
ـ آموزش هر وظيفه به چند مرحله ساده تقسيم شود.
ـ معلمان و درمانگران براي جلب توجه، بسته به علايق كودك از پاداش‌هاي مختلفي استفاده كنند.
ـ براي تكرار رفتارهاي مناسب از تقويت‌كننده‌هاي مثبت و پاداش استفاده شود.
ـ خانواده‌ها تشويق شوند كه درمان را در خانه ادامه دهند.
هر چه كودكان اوتيسمي زودتر تحت آموزش خاص قرار گيرند، سريع‌تر به سطح رفتار عادي مي‌رسند و هر چه ساختار برنامه درماني منظم‌تر باشد، بهبودي زودتر حاصل مي‌شود.