دنياي خيال زده‌ي فرزندم

از تجهيزات دروني انسان نيروي تخيل آدمي است و آن نيروئي سازنده است که سبب بسياري از ابداعات و اختراعات است. تخيل نوعي فعاليت خلاقه است که در مقايسه، استدلال، تصور ذهني با تعيين قدر و درجه وجود دارد. اين نيرو عاملي براي قدرت و خلاقيت و زمينه ساز بسياري از کشف ها و سازندگي هاست. به همين نظر بايد آن را پرورش داد و هم بي مايگي هاي زندگي را در اثر آن زدود.

مسئله خيالبافي

خيالبافي نوعي تخيل انفعالي و يا تخيل آزاد و بي قيد و شرط و نوعي صحنه پردازي ذهن است که در آن عقل و اراده نقشي ندارند و در داوري و اظهار نظر آن کنترلي نيست. هر آنگاه که ذهن فرد از امري ادراکي و عقلاني خالي بماند خيالبافي آن را پر مي کند. در خيالبافي آدمي تابع آرزوهاي خويش مي شود و واقعيات را به گونه اي ديگر درک مي کند. آنچه را که او خيال مي کند مقرون به حقيقت نيست و اغلب صورت گول زدن خود را دارد و فايده اش اين است که نقش مسکن را براي آدمي ايفا مي کند. همه آرزوها و تمايلات ارضا نشده او در عالم خيالبافي ارضا شدن و يا در حال برآورده شدن اند و اين خود عاملي براي کاهش درد و رنج است.

خيالبافي در کودکان

به ندرت مي توان دريافت که آغاز بروز اين حالت در چه سني است. کودکان قبل از سنين 3 هم براي خود دنيائي دارند و در آن دنيا براي خود فتح و شکستي را تصور مي کنند و يا در وضع و حالي خود را تصور مي کنند که ديگران را تحت سيطره خويش دارند. ولي آنچه که در اين بحث به قاطعيت مي توان گفت اين است که سن سه سالگي سن خيالبافي است به ويژه در اين رابطه که او در اين مرحله موقعيت خود را به عنوان شخصيتي مستقل يافته است. در اين سنين کودکان تجارب خيالي خود را حقيقت مي پندارند و فرق بين اين دو را نمي شناسند و به همين نظر ادعائي دارند که به نظر اوليا دروغ مي آيد.

در سنين 3 تا 6 نيز هنوز زود است که کودکان تصوري درست از حقيقت داشته باشند و قضاوت هاي خود را به واقع نشان دهند. اگر چه در برخي از کودکان 5 ساله اين حالت ديده مي شود. در سنين 4ـ 7 اين حالت ممکن است اوج بگيرد و هر چه در اين سن بالاتر مي رويم خيالبافي شديدتر شده و حتي ممکن است به افسانه بافي بکشاند. البته در اين يادداشت قصد داريم مساله خيالبافي و دوست خيالي در دوران کودکي را بررسي کنيم لذا به مساله خيال بافي در ساير سنين و شکل و اهميت آن نمي پردازيم.

بيشتر والدين به خيالبافي‌هاي فرزند خود واقف هستند و آن را به‌عنوان بخشي از زندگي او پذيرفته‌اند.

اما پذيرش يک دوست خيالي و نامرئي کار چندان آساني نيست؛ به ويژه آنکه فرزندتان با تمام قوا از آن موجود خيالي که گاهي اوقات با اسامي‌عجيب و غريب نيز ناميده مي‌شود، دفاع کرده و دوست دارد که شما نيز او را يکي از افراد خانواده بدانيد و باور داشته باشيد.

برخي از والدين نگران اين قضيه هستند که ارتباط بيش ازحد با اين دوست خيالي به روابط اجتماعي کودک لطمه بزند و او توانايي برقراري ارتباط با همسن و سالان خود را از دست بدهد، اما جاي نگراني نيست. جالب است بدانيد که اين کودکان اغلب سازگارتر و اجتماعي‌تر از کودکاني مي‌شوند که دوست خيالي ندارند.

با گسترش روند تک فرزندي در خانواده‌ها، بد نيست والدين بدانند که کودکان تنها يا فرزندان اول خانواده معمولاً بيشتر از بقيه بچه‌ها، درگير ارتباط با دوست نامرئي خود هستند

بسياري از والدين از حضور اين موجود خيالي در زندگي فرزند خود وحشت دارند و سعي مي‌کنند با بي‌توجهي يا انکار اين دوست، آن را از صحنه زندگي فرزند خود حذف کنند. آنها مي‌ترسند که اين مسئله سبب گوشه‌گيري و انزواي بيش از حد فرزندشان شود، اما در حقيقت اين طور نيست. از زماني که کودک توانايي درک و استدلال و استنتاج را پيدا مي‌کند، دوست دارد که تجربيات و آرزوهاي خود را از زبان فردي ديگر نيز بيان کند و نکته جالب اين است که پرسش‌کننده و پاسخ‌دهنده يک نفر خواهد بود؛ فرزند شما. اين مسئله سبب مي‌شود که او مشکلاتي را به‌عنوان مشکلات اين دوست خيالي مطرح کند و با استدلال و استنتاج خود، پاسخي نيز براي حل اين معما بدهد که البته اغلب اين واکنش‌ها برگرفته از رفتار و کردارهاي پدر و مادر است. اگر شما نگاهي تيزبينانه به روابط فرزندتان و دوست نامرئي‌‌اش داشته باشيد، در واقع بازتابي از برخوردها و رفتارهاي خود را در آن مي‌بينيد و اگر حرف يا حرکتي، سبب ناراحتي شما مي‌شود، بهتر است به جاي تنبيه يا توبيخ کودک، به اصلاح آن رفتار در خود بپردازيد.

با بزرگ‌تر شدن کودک و ورود به مرحله پيش دبستان، کودکان سعي در مخفي کردن اين دوست خيالي دارند به‌خصوص اگر با واکنش‌هاي منفي يا مسخره‌آميز شما نيز در اين رابطه روبه‌رو شده باشند، اما اين دوستان همچنان در زندگي فرزندتان حضوري فعال دارند. در اين مرحله دقت کنيد که حضور اين دوست مانعي براي دوستيابي‌هاي واقعي وي نشود؛ هر چند که در اکثر بچه‌ها اين اتفاق نمي‌افتد و به ‌راحتي دوستاني پيدا مي‌کنند. با افزايش مسئوليت‌ها و وظايف تحصيلي و گسترش روابط دوستانه، کم‌کم حضور اين دوست خيالي کم‌رنگ‌تر مي‌شود و تنها هنگام تنهايي‌هاي کودک به سراغش خواهد آمد.

متخصصين روانشناسي رشد معتقدند که يکي از کارهاي مؤثر در پيشرفت ذهني و اجتماعي کودکان اين است که آنها دنيا را از ديدگاه‌هايي متفاوت از ديدگاه خود ببينند و داشتن دوست‌هاي خيالي کمک مؤثري به اين امر مي‌کند. در حقيقت دوستان خيالي ابزار مناسبي براي آموزش مسائل به‌طور غير‌مستقيم به کودک هستند. شما به‌عنوان والدين کودک در قبال اين مسئله وظيفه سنگين و خطيري داريد و برخوردهاي نامناسب با اين قضيه مي‌تواند اثرات سوئي تا آخر عمر بر روند رشد عقلي و اجتماعي کودک بگذارد.

چند نکته که والدين بايد در برخورد با اين موجودات نامرئي رعايت کنند، عبارتند از:

** کودک را از داشتن دوست خيالي منع نکنيد. بدترين کار ممکن اين است که او را به خاطر اين دوست تنبيه کنيد. با اين کار، فضاي بي‌اعتمادي و ناامني را در رابطه خود و فرزندتان پايه‌گذاري مي‌کنيد که اثرات سوء آن را در دوران نوجواني او خواهيد ديد.

**دوست خيالي کودک را مسخره نکنيد و اجازه ندهيد که ديگران نيز اين کار را انجام دهند. هيچ دليلي وجود ندارد که کودک را به دليل صحبت با کسي که وجود ندارد مسخره کنيد. به روابط دوستانه او با اين مهمان نامرئي احترام بگذاريد.

** به کودک نگوييد که ديگر بزرگ شده و نبايد با دوستان خيالي خود حرف بزند. اين مسئله اثرات روحي بدي روي او مي‌گذارد؛ درست مانند اينکه از امروز به شما بگويند حق نداريد مادر خود را ببينيد!

** از طريق فرزند خود، با دوست خيالي ارتباط برقرار کنيد. نترسيد، کسي شما را ديوانه نمي‌داند؛ البته لزومي‌ندارد که بيش از حد در بازي غرق شويد. منطقي باشيد و هيجانات خود را کنترل کنيد. شما فقط يک بازيکن هستيد و گرداننده اصلي بازي فرزندتان است.

از طريق برخورد با همين دوست خيالي، پيام خود را به فرزندتان برسانيد؛ مثلاً بگوييد « من واقعاً از دست فلاني عصباني هستم. مطمئنم اگر مامانش هم اينجا بود عصباني مي‌شد. اين بار دومي‌ است که بي اجازه به وسايل بابا دست مي‌زند يا اسباب بازي‌هايش را جمع نمي‌کند»

** در رابطه با اين دوست خيالي با فرزند خود صحبت کنيد و اگر دوست نداشت حرف زيادي بزند، به او احترام گذاشته و او را تحت فشار قرار ندهيد. به حضور اين دوست در خانه خوشامد بگوييد و سؤالاتي در مورد زندگي او و تعداد خواهر و برادرها و... از فرزندتان بپرسيد. اين کار باعث مي‌شود کودک، شما را نيز در گستره دوستان خود و اين مهمانان نامرئي قرار دهد.

** اگر کودک کارهاي نادرست و اشتباهات خود را به گردن دوستش انداخت، نگران نشده و با او برخورد نکنيد. از طريق برخورد با همين دوست خيالي، پيام خود را به فرزندتان برسانيد؛ مثلاً بگوييد « من واقعاً از دست فلاني عصباني هستم. مطمئنم اگر مامانش هم اينجا بود عصباني مي‌شد. اين بار دومي‌ است که بي اجازه به وسايل بابا دست مي‌زند يا اسباب بازي‌هايش را جمع نمي‌کند».