حسادت و دلايل بروز آن در کودکان

نويسنده در اين مقاله، درباره­ي ابعاد مختلف حسادت با قطع نظر از بعد ديني آن سخن گفته است. پيرامون تربيت ديني کودک، مجله­ي پيام زن در شماره­هاي 230 و 231 و 232 مقالاتي به چاپ رسانده است.

تعريف حسادت
حسادت يک احساس عاطفي است. برخي از دانشمندان معتقدند که اين احساس غريزي است و در ميان انسان سابقه­اي ديرينه دارد. اين اختلال نوعي واکنش عاطفي در برابر از دست دادن احتمال و يا تصور از دست دادن محبت يک دوست است. (معتمدي ، ص67) حسد، ديرترين جرياني است که در فرد به­وجود مي­­آيد و در روابط اجتماعي ايجاد مي­شود. (حيدري، ص119)

زمان شيوع حسادت
برخي روان­شناسان بر اين باورند که حسادت در زمان 15 تا 16 ماهگي در کودکان آشکار مي­شود و در دو زمان يعني از سن 2 تا 5 سالگي و نيز دوران بلوغ به اوج خود مي­رسد. (فرهادي ثابت، ص 7)

تفاوت­هاي فردي در حسد
مقدار و شدت حسد در اطفال مختلف است و با عواملي از قبيل سن، جنس، هوش، رشد ذهني، تعداد اطفال در يک خانواده و طرز رفتار والدين _ به­خصوص رفتار مادر _ بستگي دارد. در روابط دختر – دختر بيشتر حسد ديده شده است. (شعاري­نژاد، ص131) از هر سه کودک حسود، دو نفر آن­ها دختر هستند و کودکان هم­بازي که با يک­ديگر 5/1 تا 5/3 سال تفاوت سني دارند نسبت به هم، بيشتر حسادت مي­کنند. عموما کودک باهوش و نخستين فرزند خانواده بيشتر احساس حسادت مي­کنند. (معتمدي، ص 68)

علل حسادت کودکان
برخي از علل حسادت در کودکان عبارت است از: تولد کودک، مقايسه ميان فرزندان، تبعيض ميان فرزندان، تفاوت سني، شيوه­ي تربيتي والدين به­ويژه مادر، تضاد ميان والدين، و به خطر افتادن موقعيت. (فرهادي ثابت، ص 30)

معمولا کودکان به نوزادان حسادت مي­ورزند. گاهي کودک خردسال آرزوي برادر يا خواهري را مي­کند، بي آن­ که بداند ممکن است بعدها به او حسادت ورزد. در واقع براي کودک بسيار مشکل است که احساسي همانند مادرش نسبت به نوزاد داشته باشد و اگر به نوزاد محبت مي­کند بيشتر به علت آن است که مورد ايراد و اعتراض قرار نگيرد. (پارسا، ص 174)

پاسخ­هاي مستقيم و غيرمستقيم کودکان به حسد
حسادت بستگي به وضع زمان و مکان دارد. ممکن است کودک مستقيما به کودک ديگر حمله کند يا به­ نحو مبالغه­آميز و دروغين اظهار محبت نمايد يا آن که مخالفت و لجاجت آغاز کند. شکل ديگر حسادت «بازگشت» است. يعني کودک مانند سابق، جاي خود را خيس مي­کند يا آن که پيوسته مي­خواهد به او محبت و توجه بيشتري نشان بدهند. در اين مورد کودک براي جلب توجه اطرافيان غالبا به آزار و تحقير خويشتن مي­پردازد. (پارسا، ص 175)

اعمال مستقيم شامل الفاظ خشن و حملات بدني است که گاهي زيان­آور و خطرناک است. پاسخ­هاي غيرمستقيم عبارتند از بازگشت به رفتار دوره­ي شيرخوارگي مثل جا ترکردن، انگشت مکيدن، کوشش براي جلب توجه از طريق تظاهر به ترس­هايي که پيش­تر از او ديده نشده است، شيطنت، ايجاد خرابي، ناسزاگويي، عيب­جويي با تظاهر به بي­نيازي از محبت و توجه اطرافيان، شکستن و خراب کردن بازيچه­ها و در مقام خشم و انتقام ممکن است وضع تسليم آميخته به اندوه به خود بگيرد. در بين کودکان بزرگ­تر پاسخ­هاي حسادت­آميز متنوع­تر و غيرمستقيم­تر است. پاسخ غيرمستقيم کودکان بزرگ­سال و اطفال خردسال ممکن است از طريق سربه­سرگذاشتن، آزار اطفال کوچک­تر و جانوران، پرخاشگري در مدرسه، بين بچه­ها نزاع انداختن، در رويا فرو رفتن، تکبر، تقلب و اداي کلمات رکيک، بروز داده شود که معرف حسد هستند. (احمدوند، ص 120)

اثرات حسد بر کودکان
طفل حسود ممکن است يک شخص خودنما از آب در آيد يا اين که آدم خوبي بشود. اين بستگي دارد به اين که تجارب و تلاش­هاي کودک وقتي که با حسد دست به گريبان است، او را به کدام سو بکشند. حسد به هر صورت که ظاهر شود شخص را ناشاد مي­سازد و به سازگاري او صدمات بزرگ و يا اندک وارد مي­کند. کسي که در کودکي گرفتار حسد باشد ممکن است در تمام عمر به مردم و جهان با نظر حسد و بدبيني نگاه ­کند. (احمدوند، ص 118)

والدين، محرک حسادت کودک
از آن جايي والدين که ميل دارند بچه­هاي­شان طبق موازين معيني پرورش يابند و بر ديگر کودکان پيشي گيرند حدودي براي پيش­رفت فرزندان خود قايل نمي­شوند. وقتي که اطفال نتوانند به اين حدود برسند، خود را نالايق و گناه­کار مي­پندارند. از طرف ديگر، سرزنش پدر و مادر و مقايسه­ي ناپسندي که بين فرزندان و اطفال ديگر به عمل مي­آورند حسد کودکان را نسبت به آن­ها که پيش­تر رفته­اند بر­مي­انگيزد. (احمدوند، ص 119) به طور کلي حسادت ابتدايي از رابطه­ي بين کودک و مادر به­وجود مي­آيد؛ مخصوصا در مواردي که پدر و مادر بين دو کودک تفاوتي قائل شوند. به اين ترتيب پدر و مادرها هستند که احساس حسادت کودک را تقويت مي­کنند. ( ژان پياژه، ص 115)

رابطه­ي حسادت با خشم
حسادت، يک نوع واکنش عاطفي است که هميشه متوجه افراد است، در حالي که خشم مي­تواند معطوف به اشيا، اشخاص و حتي خود شخص خشمگين باشد. تظاهرات ناشي از حسادت گاه شباهت زيادي به واکنش­هاي خشم دارد. گاه نمي­توان به علت واکنش­هاي ناشي از حسادت پي برد. شخص دچار حسادت، اطمينان خاطر را در روابط با شخص محبوبش از دست مي­دهد و از بي­مهري دوستش بيمناک است. ( احدي و بني جمالي، ص 222)

نقش والدين در کنترل خشم
گاهي رفتار کودک بزرگ­سال با کودک نوزاد به شکل رفتار خشونت­آميزي در مي­آيد. اين رفتار، طبيعي و قابل پيش­بيني است. کودک خشمگين ممکن است خشم خود را با کتک­زدن، فريادزدن و گفتار زشت نشان دهد. پدر و مادر نبايد کودک را از نشان دادن اين احساسات منع کنند. بايد به کودک که آموخت خشم يک امر طبيعي است ولي نبايد تسليم آن شد و با کنترل آن بايد از بدرفتاري خودداري کرد. (مگ زوبيک، ص 85)

براي توقف خشم در کودک دو نوع تغيير، نياز است: اول تغيير محيط که عواملي مثل نگرش­ها، روش­هاي انضباطي، سبک زندگي و ... را شامل مي­شود، دوم شيوه­ي مربوط به تغيير حل مشکل و ابراز احساسات فرزند است به طوري که کودک خشمگين بتواند مهارت­هاي کنترل را در خويش تقويت کند. ( کنت ونينگ، ص9 و10)

واکنش­هاي متفاوت والدين در حسادت
واکنش والدين در قبال حسادت فرزندان متفاوت است. برخي والدين از حسادت ميان کودکان خشمگين شده، هر گونه بيان و رفتاري را که نشاني از حسادت داشته باشد آشکارا سرکوب مي­کنند. در اين خانواده­ها کودکان به جاي بيان احساسات به­وسيله­ي واژه­ها، به نشانه­هاي حسادت متوسل مي­شوند که مي­توان گفت خطرناک­ترين شيوه­ي ابراز حسادت است. برخي ديگر از والدين سياست­مدارانه عقب­نشيني مي­کنند تا مجبور نشوند دليلي براي حسادت بياورند. آن­ها مي­کوشند کودکان­شان را متقاعد نمايند که همه­ي آن­ها به­طور يک­سان مورد علاقه­ي والدين هستند و همه­ي امکانات (هدايا، تشويق­ها، پوشاک، خوراک و...) به­طور يک­سان و عادلانه ميان آن­ها تقسيم مي­شود، به همين دليل براي توجيه حسادت کودکان دليلي نمي­ماند.

دسته­اي ديگر حسادت ميان فرزندان را ناديده گرفته، بي­اعتنايي در پيش مي­گيرند و منکر وجود اين احساس مي­شوند. اين گروه از والدين در حضور کودکان و ديگران وانمود مي­کنند که هيچ حسادتي بين فرزندان­شان وجود ندارد. هيچ يک از اين برخوردها باعث از بين رفتن حسادت نمي­شود. تنبيه، تمجيد يک­سان و يا بي­اعتنايي نمي­تواند اشتياق براي مورد علاقه و منحصربه­فرد واقع شدن را در کودک فرو بنشاند. از آن جا که چنين ميلي را نيز نمي­توان برآورده کرد، امکان ندارد به طور کامل از بروز حسادت جلوگيري نمود. به هر حال اين که آتش حسادت بي­خطر سوسو بزند يا به ­طور وحشتناک شعله­ور گردد و يا اين که اين معضل با روش منطقي حل و فصل گردد تماما به چگونگي برخورد و رفتار والدين بستگي دارد. (فرهادي ثابت، ص 27)

راه­کارهاي موثر در درمان حسادت
از جمله اقداماتي که براي جلوگيري از حسد کودک، معمول مي­دارند اين است که مي­کوشند او را براي پذيرفتن نوزاد آينده، آماده سازند ولي از اين کار نتيجه­ي شاياني گرفته نشده است زيرا طفل کوچک نمي­تواند ماهيت چنين واقعه­اي را خوب درک کند. (احمدوند، ص 119)

براي جلوگيري از حسادت و رقابت بچگانه، راه­کارهايي پيش­نهاد مي­شود:

اول آن که مادر به کودک بزرگ­تر بفهماند که او نيز مورد علاقه و محبت خانواده است.

دوم آن که کودک 2 ساله را بايد عادت داد که تنها بخوابد و بازي کند تا کمتر با مادر تماس داشته باشد و از محبت مادر به نوزاد جديد ناراحت نشود.

سوم آن که مادر به کودک بفهماند در مواظبت و محبت با نوزاد برابر است. مادراني که براي کودک قصه مي­گويند و نوزاد را نيز نوازش مي­کنند به نحو قابل ملاحظه­اي مانع از بروز حسادت در آنان مي­شوند.

چهارم آن که حيوان مورد علاقه­ي کودک حسود را در اختيارش قرار دهند تا کمي از حسادت­هاي او جلوگيري شود. (پارسا، ص 175) به­طور خلاصه، حسادت اغلب محصول موقعيت خانوادگي به­ويژه نگرش مادر و روش­هاي انظباطي اوست. لذا مادران بايد از توجه بيش از حد (زياد و يا کم) نسبت به فرزندان خويش احتراز جويند و از به­کار گرفتن شيوه­هاي انظباطي ناهم­آهنگ و ناهمخوان که هر دو از عوامل تشديدکننده­ي حسادت هستند، بپرهيزند. (نوابي­نژاد، ص 73)

نتيجه­گيري
بزرگ­سالان و مربيان بايد از مقايسه­ي کودکان با يک­ديگر و تبعيض بين آن­ها شديدا پرهيز نمايند و به کودکان خود توجه يک­ساني داشته باشند و اگر قصد تشويق يکي از آن­ها را دارند، نبايد موجبات رنجش ديگران را فراهم کنند. کودکان در سن 3-6 سالگي علاقه­ي شديدي به مربي خود دارند و سعي مي­کنند توجه او را به خود جلب نمايند. بنابراين مربيان بايد توجه داشته باشند که اگر کودکي بيش از اندازه مورد محبت قرار گيرد، حسادت ساير کودکان را برمي انگيزد. (سيف، سوسن و همکاران، ص 263و264)

به طور کلي معلمان و والدين اگر در تحکيم شخصيت کودک بکوشند و او را متوجه ديگران کنند و از علاقه و محبت آنان وي را مطمئن سازند، تا حدود زيادي از بروز حسادت جلوگيري مي­شود؛ چون کودک نيازمند توجه و تشويق است و هرگاه بتواند آزادانه بازي کند و تجربه­ها و احساسات خود را بي­تکلف بيان کند و اطمينان يابد که او را قبول دارند، مسلما حسادت­هاي او تخفيف کلي مي­يابد.