چگونه فرزند منظمی تربیت کنیم؟

روزنامه شهروند: بعضى انضباط را مجموعه‌اى از قواعد رفتار، بعضى آن را عادات و تربيت انسان‌ها و برخى هم آن را فرمانبردارى مى‌نامند، گرچه تمام اين تعريف‌ها به واقعيت نزديك هستند، ولى هريك از ما به مفهوم دقيق‌ترى از انضباط نياز داريم.

انضباط درواقع، نوعى فرآيند حياتى براى فرد و جامعه است. به اين معنا كه زندگى فردى و اجتماعى محروم از انضباط، هرگز زندگى سالم و موفقى نخواهد بود. بر همين اساس، كودكان بايد نظم را يك اصل مهم و منطقى بدانند.

كودك بايد در حرف‌زدن، كار كردن، خوابيدن، غذا خوردن، لباس پوشيدن، رفت‌وآمد و حفظ وسايل خود نظم و انضباط را رعايت كند. اما چطور می‌توان کودکی یک‌ساله را از رفتن به‌سمت تلویزیون باز داشت؟ چطور با کج‌خلقی کودک در سنین پیش از مدرسه باید کنار آمد؟ چطور فرزند نوجوانمان را واداریم به قوانین احترام بگذارد؟

پايه اصلي و اساسي نظم و انضباط در زندگي فرزندان، رفتار والدين است. اگر والدين خود عامل نظم نباشند،‌ تنبيه يا توصيه مكرر به نظم براي ايجاد نظم و رفع بي‌نظمي كودكان سودي نخواهد داشت.

اينان بخش زيادي از آموخته‌هاي خود را از طريق مشاهده نزديكانشان و بالاخص پدر و مادر فرامي‌گيرند، بنابراين مداومت به رفتارهاي مثبت و وجود نظم در رفتار والدين، بهترين وسيله آموزش كودك است.

کودک در هر سنی باشد، هنگامی که مسأله انضباط مطرح می‌شود، توجه به اين نكته ضروري است که پدر و مادر با توافق یکدیگر شیوه یکسانی را تعیین کنند و در اعمال این شیوه تداوم داشته باشند. اگر والدین در اعمال قواعدی که برای کودک تعیین می‌کنند و پیامدهای ناشی از عدم رعایت آنها ثابت‌قدم باشند، کودک هم این قواعد را می‌پذیرد.

نوزادان و نوپایان به‌طور طبیعی کنجکاو هستند. بنابراین شیوه عاقلانه این است که چیزهای خطرناکی که آنها را وسوسه می‌کند، از جلوی چشم شان دور کنیم و به خواستشان برای دست‌زدن به این چیز‌ها پاسخ رد بدهیم. بنابراین باید تلویزیون، ویدیو، استریو، جواهرات و به‌خصوص مواد پاک‌کننده و دارو‌ها را از دسترس آنها دور کنیم.

هنگامی که نوزادی روی زمین می‌خزد یا نوپایی که تازه به‌راه افتاده است، برای بازی‌کردن به‌سمت چیزهای خطرناک می‌رود، با آرامش به او «نه» بگویید؛ کودک را از کنار این اشیاء دور کنید یا حواس او را به انجام فعالیتی مطلوب پرت کنید.

در کودکان نوپا می‌توانید از روش تنها گذاشتن به‌عنوان یک روش تنبیهی استفاده کنید. برای مثال، به کودکی که لگد می‌اندازد، گاز می‌گیرد یا غذایش را پرت می‌کند، باید بگویید رفتارش غیرقابل‌قبول است و او را به محلی مخصوص برای تنها گذاشتن ببرید، مثلا روی صندلی آشپزخانه او را برای یک یا دو دقیقه به‌حال خود راه کنید (تنها گذاشتن کودک نوپا بیشتر از این مدت بی‌اثر است.)

نکته مهم این است که از هر نوع تنبیه جسمی کودک در هر سنی خودداری کنید، به‌خصوص نوزادان و نوپایان نمی‌توانند رابطه‌ای میان رفتارشان و تنبیه جسمی برقرار کنند. آنها تنها درد تنبیه جسمی را احساس خواهند کرد.

هنگامی که کودک شما بزرگتر می‌شود و می‌تواند ارتباط میان اعمالش و پیامدهای آنها را درک ‌کند، آموزش دادن قواعد خانه را به او شروع کنید.
پیش از این‌که کودک را برای انجام رفتار معینی تنبیه کنید، به او توضیح دهید که از او چه انتظاری دارید. برای مثال، اگر کودک ٣ساله‌ای با مداد شمعی روی دیوارهای خانه نقاشی کرده است، به او توضیح دهید که چرا این کار مجاز نیست و اگر دوباره این کار را انجام دهد، چه پیامدی برای او خواهد داشت (برای مثال، مجبور خواهد شد به پاک‌کردن دیوار‌ها کمک کند یا مدادشمعی‌ها برای بقیه روز از دست او گرفته خواهد شد.)

اگر چند روز بعد کودک دوباره روی دیوار نقاشی کرد، به او یادآوری کنید که مداد شمعی فقط برای نقاشی‌کشیدن روی کاغذ است و بعد تنبیهی را که معین کرده‌اید، اعمال کنید.

هرچه والدین زود‌تر این نوع قواعد و پیامدهای عدم رعایت آنها را برای کودک معین کنند، هم برای خودشان و هم برای کودک بهتر است.
گرچه در برخی موارد برای والدین راحت‌تر است که رفتارهای نامناسب گاهگاهی کودک را نادیده بگیرند و تنبیه معین‌شده را اجرا نکنند، اما چنین برخوردی آموزش انضباط به کودک را مختل می‌کند.

حفظ تداوم و ثبات در آموزش انضباط به کودک بسیار مهم است و والدین باید به‌همراه یکدیگر (نه به‌صورت فردی) تصمیم بگیرند که چه قواعدی را باید در خانه به اجرا بگذارند.

والدین در عین حال که برای کودک روشن می‌کنند چه رفتارهایی به تنبیه خواهد انجامید، نباید پاداش دادن را نیز فراموش کنند.

اثر مثبت تحسین‌کردن کودک را دست‌کم نگیرید. انضباط فقط با تنبیه‌کردن به‌دست نمی‌آید، بلکه تقدیر کردن از رفتار خوب کودک هم در ایجاد آن موثر است. برای مثال، گفتن این جمله به کودک «آفرین که اسباب‌بازی‌هایت را در زمین بازی به بچه‌های دیگر هم دادی!» معمولا موثرتر از تنبیه‌کردن کودک برای رفتار متضاد یعنی ندادن اسباب‌بازی‌هایش به بچه‌های دیگر است.

همچنين بايد به‌خاطر داشت هنگام تحسین‌کردن، دقیقا مشخص کنید که از کدام رفتار کودک خوشتان آمده است و به تحسینی کلی بسنده نکنید. اگر کودکتان بدون توجه به واکنش‌های شما به انجام رفتار غیرقابل‌قبول ادامه می‌دهد، می‌توانید نموداری را طراحی کنید و رفتارهای کودک را با مهره‌های مغناطیسی برای هر روز هفته روی آن مشخص کنید. بعد تصمیم بگیرید که پس از چند بار رفتار نادرست کودک باید او را تنبیه کنید یا پس از چند بار انجام رفتار مناسب به‌وسیله کودک به او پاداش دهید.

این نمودار را روی یخچال بچسبانید و هر روز رفتارهای مناسب و نامناسب کودک را روی آن ثبت کنید و آن را به کودک نشان دهید.

این نمودار تصویری عینی از وضع رفتاری کودک را به او نشان خواهد داد. هنگامی که این نمودار بر کودک تأثیر گذاشت، او را به خاطر یادگیری کنترل کردن رفتارهای بدش، تحسین کنید.

پاداش یا تنبیه باید به‌طور روزانه اعمال شود. موکول‌کردن تنبیه به آینده‌دور تاثیری نخواهد داشت.

نکته مهم این است با کودکتان صرفا درباره چیزهایی که انجام‌دادنش بد است، صحبت نکنید، بلکه انجام‌دادن کارهای خوب را هم به او آموزش دهید. برای مثال، به‌جای این‌که به‌کودک بگویید: «روی کاناپه نپر» به او بگویید: «روی مبل بنشین و پاهایت را روی زمین بگذار.»
نكته مهم، اصلاح رفتار والدين و رعايت نظم و انضباط از جانب آنهاست. اتفاقي كه اگر در خانواده نهادينه شود، كودكان را نيز به‌سمت رعايت نظم سوق خواهد داد.