اختلالات هورمونی در کودکان

هورمون‌ها موادی هستند که غدد مترشحه داخلی ترشح می‌کنند و به داخل خون می‌ریزند. سپس از طریق خون به بافت‌های هدف می‌رسند و وظایف خود را انجام می‌دهند، اما گاهی فعالیت غدد یا تنظیم‌کننده‌های آن دقیق نیست و اختلالی در روند کاری‌شان وجود دارد؛ اختلالی که باعث بروز علائمی می‌شود.

گرچه کم‌کاری یا پرکاری غدد همیشه برای بدن مخاطره‌‌آمیز است، اما این موضوع در کودکان خیلی جدی‌تر است؛ چون ذره‌ای غفلت و تاخیر در درمان باعث بروز نقایص جبران‌ناپذیری خواهد شد.

غده هیپوفیز در راس سایر غدد است و ترشحات آن باعث تحریک سایر غدد برای ترشح هورمون می‌شود. این غده مثل پیازی با یک ساقه به قاعده مغز متصل است و داخل یک حفره استخوانی جای دارد. این غده با موادی که منشا بالاتری به نام غده هیپوتالاموس دارد، اداره می‌شود. غده هیپوفیز مسئول ترشح چند هورمون مهم و حیاتی مانند هورمون رشد، هورمون تیروئید، هورمون جنسی و هورمون غده فوق کلیوی است. اگر میزان این هورمون‌ها طبیعی نباشد، اختلالاتی در بدن کودک به وجود می‌‌آورد که به تفصیل توضیح داده خواهد شد.

هورمون رشد

یکی از این هورمون‌ها، هورمون رشد است؛ این هورمون باعث می‌شود در بافت‌های بدن فاکتور رشد ایجاد شود. این فاکتور برای رشد اندام‌ها الزامی است. زیادی هورمون رشد قبل از بلوغ باعث بلندقدی بیش از حد یا بیماری غول‌آسایی و کمبود هورمون باعث کوتاه‌قدی یا نانیسم می‌شود.

هورمون جنسی

هورمون‌های جنسی (مردانه و زنانه) هم از غده هیپوفیز ترشح می‌شود. این هورمون‌ها در جنس مرد و زن باعث تحریک غدد جنسی و ترشح هورمون‌های جنسی می‌شود و در نهایت موجب بروز صفات ثانویه جنسی و باروری هستند. اختلال در ترشح این هورمون‌ها ممکن است به بلوغ زودرس یا دیررس در کودک منجر شود.

هورمون‌های تیروئیدی

غده تیروئید در زمان جنینی در محلی مشابه قاعده زبان شکل ‌گرفته و بتدریج مهاجرت می‌کند و بزرگ می‌شود و در جلو و پایین گردن قرار می‌گیرد. اگر این مهاجرت انجام نشود غده در قاعده زبان قرار می‌گیرد و کوچک‌تر از معمول خواهد بود و دچار کم‌کاری خواهد شد. گاهی هم در محل طبیعی قرار دارد، ولی خوب رشد نکرده است. گاهی رشد آن خوب است، ولی نمی‌تواند هورمون بسازد و کم‌کاری تیروئید را ایجاد می‌کند. البته کم‌کاری تیروئید شاید ناشی از کمبود ید در محیط زندگی باشد. (مواد غذایی ید کمی دارد).

نشانه‌های کم‌کاری تیروئید

کم‌کاری تیروئید علائمی ایجاد می‌کند که برحسب سن فرق می‌کند. اگر نوزادی با کم‌کاری تیروئید مادرزادی متولد شود علائم به صورت بازبودن بیش از حد ملاج، زردی طولانی بعد از تولد، ساکت‌بودن کودک و دیر طلب شیر کردن، اختلال در تغذیه و تنفس، اتساع شکم و یبوست تظاهر می‌‍‌کند. از آنجا که فقط 10 درصد نوزادان علائم بارز این بیماری را نشان می‌دهند، غربالگری کم‌کاری تیروئید در کشورهای پیشرفته و ایران انجام می‌شود. به این صورت که با گذاشتن چند قطره خون روی کاغذ مخصوص و آزمایش تشخیصی کم‌کاری از همه نوزادان، تشخیص زودرس این بیماری را انجام می‌دهند. هرچه کودک بزرگ‌تر شود، علائم بیشتر خود را نشان می‌دهد که به‌صورت عقب‌ماندن رشد و تکامل است. یبوست، کم‌خونی، پف‌آلودگی، پوست خشک و خشن، موهای کم‌پشت و خشک، رویش موهای پیشانی پایین‌تر از حالت طبیعی و چین‌های پیشانی زیاد از علائم و نشانه‌های دیگر این بیماری است. تاخیر در درمان نوع مادرزادی این بیماری که در سه سال اول زندگی خود را نشان می‌‌دهد، باعث عقب‌ماندگی مغزی می‌شود؛ زیرا رشد مغز تقریبا در سه سال اول عمر کامل می‌شود. نوع اکتسابی بیماری که بعد از سه‌سالگی خودش را نشان می‌دهد سبب عقب‌ماندگی رشد و علائم کم‌خونی، پف‌آلودگی، یبوست، کندی ضربان قلب و کندشدن حرکات شخص می‌شود و رنگ زرد کاهی پوست جلب نظر می‌کند. کم‌کاری تیروئید ممکن است با بزرگی تیروئید که گواتر نامیده می‌شود همراه باشد یا نباشد که بستگی به علت کم‌کاری دارد. یکی از انواع پرکاری تیروئید به علت ایجاد آنتی‌بادی (پادتن) است که عملکرد مشابه هورمون تحریک‌کننده تیروئید را دارد و باعث افزایش ترشح این هورمون‌ها می‌شود. با تپش قلب، افزایش فشارخون سیستولیک، عصبانیت، بی‌قراری، پوست نرم و گرم و مرطوب و افزایش دفعات اجابت مزاج تظاهر می‌کند.

هورمون‌های غدد فوق کلیه

غدد فوق کلیوی دو عدد است که در ناحیه فوقانی کلیه‌ها مانند کلاهکی قرار گرفته‌ است و سه نوع هورمون ترشح می‌کند: هورمون تنظیم‌کننده نمک بدن، هورمون‌هایی که کورتون نام دارد و تنظیم قندخون، فشارخون و مواجهه با استرس به عهده آنهاست و هورمون‌های جنسی که تظاهرات بعضی از صفات ثانویه را به عهده دارد.

کم‌کاری این غدد باعث ایجاد علائمی از قبیل احساس ضعف و بی‌حالی، افت فشارخون غیرمتناوب، رنگ سیاه چهره و لثه، افزایش چین‌های بدن و پشت مفاصل انگشتان دست و خطوط کف دست می‌شود. پرکاری آنها نیز باعث چاقی شکمی، شکاف‌های بنفش در پوست و تجمع چربی در پشت و ناحیه پایین‌تر از گردن می‌شود.

هورمون غده پانکراس

غده پانکراس در ابتدای لوله گوارش قرار دارد و دو نوع هورمون ترشح می‌کند. موادی که داخل روده می‌ریزد و به هضم و جذب غذا کمک می‌کند و دو هورمون انسولین و گلوکاگن که به داخل خون ریخته می‌شود. انسولین و گوکاگون تنظیم‌کننده قند خون هستند. کمبود انسولین به بیماری مهمی به نام دیابت منجر می‌شود که این روزها شمار مبتلایان بزرگسال وخردسال آن رو به افزایش است.

سازوکار عمل انسولین

انسولین هورمونی است که از لوزالمعده و از سلول‌هایی به نام بتا ترشح می‌شود. این سلول‌ها به صورت مجموعه‌هایی در لوزالمعده قرار دارد که جزایر لانگرهانس نامیده می‌شود. هورمون انسولین یک هورمون سازنده است و در سوخت‌و‌ساز قندها، چربی‌ها و پروتئین‌ها اثر سازنده‌ای دارد.

انسولین باعث ورود قند خون یا گلوکز به داخل سلول می‌شود و در سوختن آن کمک می‌کند که انرژی حاصل از آن به شکل شیمیایی در مولکول‌های ATP در داخل سلول ذخیره می‌شود. سلول‌های مختلف از این ذخایر انرژی برای اعمال مختلف خود استفاده می‌کنند. مثلا سلول عضلانی این انرژی را برای انقباض و سلول مترشحه آن را برای ساخت موادی که ترشح می‌کند به کار می‌برد. مغز نیز به غیر از موارد استثنایی، از گلوکز به عنوان تنها منبع انرژی استفاده می‌کند. پس بدن قند خون را در محدوده باریکی حفظ می‌کند تا مغز آسیب نبیند. زیادی یا کمی قند باعث صدمه مغزی می‌شود که گاه غیرقابل‌برگشت است.

انسولین در زمان گرسنگی کمتر ترشح می‌شود و با خوردن غذا مقدار آن افزایش می‌یابد. تحقیقات نشان داده که ترشح انسولین قبل از خوردن غذا، همان موقع که شخص حتی فکر خوردن غذا را می‌کند، آغاز می‌شود. لوزالمعده، انسولین را دو گونه ترشح می‌کند؛ یکی انسولین پایه که در تمام شبانه‌روز ترشح می‌شود و دیگر انسولینی که با خوردن هر غذا ترشح می‌شود. بنابراین مقدار انسولین در زمان گرسنگی و سیری مرتبا در نوسان است.

انسولین در ساختن گلیکوژن که از مولکول‌های گلوکز تشکیل شده است، کمک می‌کند. ساختمان گلیکوژن مثل یک درخت پرشاخ و برگ ذخیره گلوکز است که در کبد و عضله ذخیره می‌شود. در موقع سیری مولکول‌های گلیکوژن ساخته شده و موقع گرسنگی تجزیه می‌شود و گلوکز حاصل از کبد خارج و وارد خون می‌شود و به این ترتیب از کاهش قند خون جلوگیری می‌کند. انسولین در ساختن آن تاثیر مثبت دارد و از تجزیه آن جلوگیری می‌کند. انسولین همچنین باعث ساختن پروتئین و چربی می‌شود و از تجزیه آنها جلوگیری می‌کند.

دیابت؛ بیماری مزمن

دیابت نوعی بیماری است که در اثر کمبود انسولین یا کارایی نداشتن آن به وجود می‌آید. اهمیت بیماری دیابت به علت عوارض مزمنی است که در اثر کنترل نشدن قند خون ایجاد می‌شود. ایجاد عوارض مزمن سازوکارهای متعددی دارد، ولی به زبانی ساده قندخون بالا باعث چربی خون بالا می‌شود که در رگ‌های بزرگ و کوچک بدن رسوب می‌کند و آنها را تنگ، ناصاف و سرانجام سخت و انعطاف‌ناپذیر می‌کند و به دنبال آن زمینه برای ایجاد لخته روی این سطوح ناصاف مساعد می‌شود. درگیری عروق بزرگ و کوچک روی دستگاه‌های مختلف بدن مثل کلیه، چشم، اعصاب، دستگاه گوارش، قلب، مغز و اندام‌ها در درازمدت اثر می‌گذارد. کنترل بیماری دیابت از این عوارض جلوگیری می‌کند و موجب می‌شود فرد زندگی طبیعی و بدون عارضه و مهم‌تر از همه طول عمری طبیعی داشته باشد.(دکتر مریم رزاقی‌آذر‌،فوق تخصص غدد درون‌ریز و متابولیسم کودکان)