اولین طعمی که کودک شما قرار است با آن آشنا شود، چیست؟ اضافه کردن موز به شیرش بیشتر به او کمک می‌کند یا درست کردن حریره بادام؟ اصلا هر کدام از این طعم‌های تازه را در چه ماهی از زندگی‌اش باید امتحان کند و در چه زمانی باید با غذاهای کمکی تغذیه شود؟ علم تغذیه می‌گوید از پايان شش ماهگي اكثر شيرخواران علاوه بر شير مادر، نيازمند دريافت مقداري انرژي اضافي و برخي مواد غذايي و ريزمغذي‌ها هستند. به اين دسته از مواد غذايي، غذاي كمكي و به اين نوع تغذيه، تغذيه تكميلي مي‌گويند. گرچه ممكن است شيرمادر به تنهايي براي تغذيه شيرخوار پس از شش ماهگي هم كافي باشد ولي توصيه مي‌شود كه تغذيه تكميلي براي همه شيرخواران در پايان شش ماهگي (پايان 180 روزگي) شروع شود. با توجه به توانايي‌‌هاي تغذيه‌اي شيرخوار، غذاي كمکی در شروع بايد بسيار ساده و نرم و از موادي تهيه شود كه هضم آن آسان باشد. در ادامه تمام راز و رمزهای تغذیه تکمیلی شیرخواران از شش ماهگی تا یک‌سالگی را با شما در میان می‌گذاریم.
چند وعده غذا کافی است؟ دفعات غذاي كمكي در پايان شش ماهگي از يك بار در روز شروع و كم‌كم به دو بار و سپس در اواخر ماه هفتم و طي ماه هشتم به سه بار در روز مي‌رسد. در صورت نياز مي‌توان يك يا دو ميان‌وعده هم به غذای کودک تا 12 ماهگی اضافه کرد. نباید فراموش کرد غذاي اصلي شيرخوار در سال اول زندگي، شير مادر است نه غذاهای کمکی.
از پايان شش ماهگی تاپايان هفت ماهگی در اين زمان هدف اصلي آن است كه شيرخوار با طعم و قوام غذا و سپس خوردن غذا به وسيله قاشق آشنا شود بنابراين در چند روز اول شروع غذاي كمكي، دادن يك يا دو قاشق مرباخوري غذا كافي است. در ابتدا مي‌توان مقدار كمي از غذا را در نوك قاشق مرباخوري گذاشت و به شيرخوار ارائه كرد تا ظرف مدت كوتاهي او ياد بگيرد چگونه با استفاده از لب‌ها و زبان خود غذا را از قاشق بردارد و به قسمت عقب حلق خود ببرد و آن را ببلعد. برای دادن غذاهای کمکی به فرزندتان عجله نکنید و از همان روز اول حجم زیادی از غذا را به خورد شیرخوارتان ندهید. نگران نباشید، کوچولوی شما خیلی زود به این سبک غذا خوردن علاقه‌مند خواهد شد. هفته اول فرني آرد برنج و بعد حريره بادام - اولين غذاي كمكي كه به شيرخوار داده مي‌شود، بايد نرم، ساده و با كمترين امكان ايجاد آلرژي باشد به همين دليل معمولا از برنج استفاده مي‌شود كه آن را به صورت فرني آرد برنج تهيه مي‌كنند. - حريره بادام غذاي مناسبي است و اكثر كودكان مزه آن را دوست دارند. حساسيت به بادام درختي كه حريره از آن تهيه مي‌شود بسيار كم است و آنچه بچه‌ها ممكن است به آن حساسيت داشته باشند، بادام زميني و بادام هندي است. - غذاي كمكي در روز اول يك‌بار و باتوجه به ميل شيرخوار، يك تا دو قاشق مرباخوري از فرني آرد برنج است كه صبح بلافاصله پس از تغذيه با شير مادر داده مي‌شود. - مقدار غذاي كمكي در روز دوم در صورت ميل و درخواست شيرخوار به دوبار مي‌رسد (يك تا دو قاشق مرباخوري صبح و يك تا دو قاشق مرباخوري ظهر) و از روز سوم تا هفتم به تدريج بر تعداد قاشق‌ها اضافه مي‌شود تا به 5 تا 10 قاشق مرباخوري برسد. - در مورد بعضي از شيرخواران كه به نظر مي‌رسد فرني يا حريره بادام را دوست ندارند، مي‌توان يك حلقه موز رسيده يا يك تكه سيب درختي را پس از جدا كردن پوست آن، رنده كرده و به فرني يا حريره بادام اضافه کرد. «به» ميوه خوش‌طعمي است و يك قاچ «به» پخته شده مي‌تواند طعم غذاي كودك را دلپذيرتر كند. تا قبل از یک‌سالگی نباید از این خوراکی ها به او بدهید: - عسل، سفيده تخم‌مرغ، شكلات، بادام‌زميني، خربزه، كيوي، آلبالو، گيلاس، انواع توت (توت فرنگي، توت سفيد، شاه‌توت، تمشك)، نوشابه‌های صنعتي، آبميوه‌‌هاي صنعتي، قهوه، كاكائو، چيپس، پفك، سوسيس، كالباس و همبرگر از خوراکی‌هایی هستند که خوردن‌شان برای زیر یک‌ساله‌ها ممنوع است. - مصرف شيرگاو تا پايان 12 ماهگي به عنوان نوشيدني توصيه نمي‌‌شود ولي مقدار كمي از آن كه در تهيه فرني، حريره بادام، سوپ و ... مصرف مي‌شود، اشكالي ندارد. هفته دوم برنامه قبلي + سوپ گوشت - در اين هفته گوشت به برنامه غذايي شيرخوار اضافه مي‌شود. نوع گوشت مي‌تواند ماهيچه گوسفند، سينه يا ران مرغ يا بوقلمون يا گوشت چرخ‌كرده بدون چربي گوسفند باشد. - بنابراين وعده‌‌هاي غذاي كمكي شيرخوار در هفته دوم ماه هفتم دوبار در روز و غذاي او علاوه بر فرني يا حريره بادام سوپي است با غلظت ماست كه مخلوطي از برنج و گوشت بوده و يكي، دو روز بعد هويج و سپس به‌تدريج يكي از انواع سبزي‌ها به آن اضافه مي‌شود. - شروع سوپ هم با يك تا دو قاشق مرباخوري است كه در وعده ظهر به كودك داده مي‌شود و به تدريج مقدار آن بسته به ميل شيرخوار افزايش مي‌يابد تا جايگزين فرني يا حريره بادام وعده ظهر او شود. به اين ترتيب كودك در اواخر هفته دوم، صبح‌ها از فرني يا حريره بادام و ظهرها از سوپ استفاده مي‌‌کند. - براي تنوع بخشيدن به محتواي سوپ مي‌توان به تدريج از انواع سبزي‌ها مانند جعفري، گشنيز، شويد، كرفس، كدوخورشي، كدوحلوايي، لوبياسبز و سيب‌زميني استفاده كرد. هفته سوم برنامه قبلي + پوره انواع سبزي‌ها - تعداد وعده‌‌هاي غذا در هفته سوم به سه بار در روز افزايش پیدا می‌کند و شيرخوار علاوه بر فرني و سوپ، از پوره انواع سبزي‌ها مانند پوره سيب‌زميني، هويج و ... هم استفاده می‌کند. - براي نرم كردن پوره مي‌توان ترجيحا از شير مادر يا شير پاستوريزه، كره يا هر روغني كه در دسترس باشد يا كمي آب مرغ يا آب گوشت استفاده كرد. هفته چهارم برنامه قبلي همراه با تنوع در تهيه سوپ - اين هفته زمان استفاده از انواع سبزي در تهيه سوپ كودك است. - تعداد وعده‌‌هاي غذا سه بار در روز بوده و مانند هفته سوم مي‌توان صبح‌ها فرني، ظهرها سوپ‌‌هاي متنوع با انواع سبزي‌ها و عصرها نيز پوره يكي از انواع سبزي‌ها را به كودك داد. پايان هفت ماهگي تا پايان هشت ماهگي در اين ماه برنامه غذايي شيرخوار متنوع‌تر و قوام غذاها بيشتر مي‌شود. هفته اول ضمن ادامه برنامه قبل، زرده تخم‌مرغ پخته و سفت شده هم به برنامه غذايي شيرخوار اضافه مي‌شود. روز اول به اندازه يك نخود از زرده تخم‌مرغ را برداشته با كمي شير مادر يا آب جوشيده شده، نرم کرده و به شيرخوار بدهید. - هر روز صبح علاوه بر دادن فرني يا حريره، مقدار زرده تخم‌مرغ به‌تدريج اضافه مي‌شود تا ظرف 10 روز به يك زرده كامل برسد. از آن به بعد، هر روز نصف زرده تخم‌مرغ به كودك داده مي‌شود. - چنانچه كودك از خوردن زرده سفت شده تخم‌مرغ امتناع كند مي‌توان آن را در سوپ یا مقدار كمي شير، رنده كرده و در كره يا روغن زيتون كه داغ شده است ريخت و آن را مرتب به هم زد. - تهيه زرده تخم‌مرغ به صورت نيمرو اشكالي ندارد اما دادن زرده تخم‌مرغ به شيرخوار به صورت عسلي توصيه نمي‌‌شود. هفته دوم به بعد - با اضافه كردن بلغور جو يا حبوبات (عدس و ماش كه هضم آسان‌‌تري دارند) مي‌توان تنوع و غلظت سوپ را بيشتر و براي كودك آش‌‌هاي خوشمزه تهيه کرد. از اواسط ماه هشتم به بعد علاوه بر پوره سبزي مي‌توان ميوه‌‌هاي رسيده و نرم مانند سيب، گلابي، هلو، زردآلو، انبه، گرمك، طالبي، آلو، هندوانه و موز سالم و رسيده را به‌تدريج به برنامه غذايي شيرخوار اضافه کرد. - آب‌ميوه خانگی به اندازه شش تا 12 قاشق مرباخوري در روز اشكالي ندارد كه توصيه مي‌شود با ليوان يا فنجان نشكن به شیرخوار داده شود. - ماست ماده غذايي بسيار مفيدي است كه اكثر شيرخواران آن را دوست دارند ماه‌‌هاي نهم و دهم -بيشتر شيرخواران از 9 ماهگي می‌توانند با دست خودشان غذا بخورند و مايعات را با استفاده از هر دو دست خود از ليوان‌های دسته‌دار بنوشند. - در اين سنين، كودكان مي‌توانند از غذاهايي با غلظت بيشتر مثلا حليم و پلو استفاده کنند و غذاهاي انگشتي را با دست خود بردارند. اين زمان از نظر ارائه غذاهاي جامد نرم بسيار حياتي است و اگر اين غذاها حدود 10 ماهگي ارائه نشود، خطر مشكلات تغذيه‌اي بعدي افزايش پیدا می‌کند. - در اين دو ماه علاوه بر برنامه غذايي ماه هشتم، نان، ذرت، ماكاروني، رشته فرنگي و سایر حبوبات (به جز نخود و لپه) به برنامه غذايي كودك اضافه مي‌شود. - بنابراين مي‌توان انواع سوپ‌ها، آش‌ها، حليم‌ها و پلوهايي را تهيه كرد كه همراه با گندم، ذرت يا حبوبات باشند. هر سه روز يك‌بار مي‌توان يكي از حبوبات را به برنامه غذايي شيرخوار اضافه کرد. - لوبياها (چيتي، قرمز، چشم بلبلي، سفيد و ...) را قبل از پختن بايد از شب قبل خيس كرد و پس از اينكه كاملا پختند به غذا اضافه کرد. * نان ماده غذايي مفيدي است كه بيشتر شيرخواران آن را دوست دارند. تكه‌هايي از نان (ترجيحا نان سنگك) را مي‌توان به دست كودك داد ولي بايد او را تحت نظر گرفت.
غذاهاي انگشتي یادتان نرود همان طور كه گفته شد از اواخر هشت ماهگي به بعد كودك قادر است مواد غذايي را با انگشت خود بردارد و به دهان ببرد. اين كار كه تغذيه با انگشت نام دارد، سبب تشويق كودك به عمل جويدن و تغذيه توسط خود او می‌شود. - تغذيه با انگشت خود كودك از هر دو جنبه، چه تكاملي و چه تغذيه‌اي مهم بوده و بايد سعي شود غذاي كودك با غلظت درست و مناسب سن او تهيه و با روش صحيح به او عرضه شود. غذاهاي انگشتي مورد استفاده در اين ماه عبارتند از: تكه‌‌هاي كوچك هويج، سيب‌زميني، كرفس، نخودفرنگي و باقلا سبز، عدس، تكه‌‌هاي گوشت بدون چربي يا كوفته قلقلي كه كاملا پخته شده و با پشت قاشق له شده باشند. براي نرم كردن همه آنها مي‌توان از كمي كره يا خامه هم استفاده كرد. تكه‌هايي از ميوه‌‌هاي رسيده و سالم فصل مانند سيب، هلو، طالبي، گرمك، گلابي و موز هم مناسب هستند. توصيه مي‌شود هنگام خوردن غذاهاي انگشتي، حتما مادر يا مراقب شيرخوار حضور داشته باشد و خوردن كودك را زير نظر بگيرد. ماه‌‌هاي يازدهم و دوازدهم طي اين دو ماه، افزايش تنوع، قوام و غلظت غذاها موجب مي‌شود مهارت جويدن كودك بيشتر شود. با آشكار شدن دندان‌ها و تكامل مهارت‌‌هاي حركتي ظريف، شيرخوار مي‌تواند تكه‌هايي از غذا را بكند، بجود، به عقب دهان ببرد و آن را ببلعد. شيرخواري كه هنوز دندان درنياورده است اين كار را با لثه‌ها و آرواره‌‌هاي خود انجام مي‌دهد بنابراین بايد اين مهارت‌ها را با ارائه غذاهايي كه می‌شود با دستش بردارد و آن را بجود، تقويت كرد. (هنگام غذاخوردن كودك، حضور و نظارت دقيق مادر يا جانشين او الزامي است) - در اين دو ماه مي‌توان انواع كته‌ها، پلوها و خوراك‌ها را در برنامه غذايي شيرخوار گنجاند. - دفعات تغذيه كمكي مانند ماه‌‌هاي نهم و دهم، سه تا چهار وعده در روز است و در صورت تمايل شيرخوار، مي‌تواند همراه با يك يا دو ميان وعده باشد. - در تهيه غذاي كودك بايد از يكي از انواع گوشت‌‌هاي قرمز (گوسفند، گوساله، شتر، جگر) يا گوشت سفيد مانند ماهي يا گوشت پرندگان (مرغ، اردك، غاز، كبك و بوقلمون) همچنين تخم‌مرغ، پنير، غلات، حبوبات و سبزي‌ها استفاده كرد. - مصرف چغندر، شلغم و اسفناج از ماه يازدهم به بعد مجاز است. - اضافه كردن گرد نعناع، جعفري، كرفس و چاشني‌هايي مانند آب ليموترش تازه، آب نارنج تازه يا گرد ليمو اماني در آخرين لحظات پخت غذا، غذاي كودك را خوشمزه‌تر مي‌كند. - اضافه كردن نمك هنگام صرف غذا، هنوز توصيه نمي‌‌شود. اصولا محدوديت مصرف نمك براي همه افراد خانواده مفيد است. - به عنوان ميان‌وعده مي‌توان از تكه‌‌هاي كوچك ميوه، عدسي، نان و خرما، مسقطي، شله‌زرد، انواع حلواهاي خانگي (با آرد برنج يا گندم)، بيسكويت‌‌هاي ساده كه بدون كرم و خامه باشند همچنين بستني پاستوريزه ساده استفاده كرد. - نان‌‌هاي برشته كه بتوان روي آن كره يا ماست چكيده سالم قرار داد همچنين تكه‌‌هاي كرفس، هويج يا سيب‌زميني پخته شده همراه با كره نيز ميان‌وعده‌‌هاي مفيد و مناسبي هستند. - یادتان نرود که غذای کودکان زیر یک سال با کمترین میزان نمک و ادویه تهیه می‌شود و به همین دلیل نباید فرزندتان را شریک غذایی کنید که خودتان در طول روز میل می‌کنید. نکات طلایی - از پايان شش ماهگي كه غذاي كمكي شروع مي‌شود تا پايان 12 ماهگي، غذاي اصلي شيرخوار هنوز شير مادر است از این‌رو شيرخوار طي شب و روز به طور مكرر و برحسب تقاضا و تمايل خود همچنين قبل از هر وعده غذاي كمكي، با شير مادر تغذيه شود تا بخش زيادي از انرژي و نياز او به مواد مغذي و مايعات تامين شود. مجددا توصيه مي‌شود غذاي كمكي بعد از تغذيه با شير مادر يا در فاصله تغذيه از دو سینه مادر باشد. - دادن آب سالم (جوشيده و خنك شده) چند بار در روز توصيه مي‌شود. - معمولا زمان ارائه غذاي كمكي به شيرخوار براساس برنامه خواب او تنظيم مي‌شود؛ مثلا براي شيرخواري كه حدود ساعت 10 صبح از خواب بيدار مي‌شود مي‌توان صبحانه را در آن زمان و ساير وعده‌‌ها را در طول روز ادامه داد در اين صورت ممكن است آخرين وعده غذايي كمكي به شرطي كه شيرخوار هنوز بيدار باشد به ساعات اوليه شب موكول شود. - اگر منحني رشد كودك خوب است و شير مادر را هم خوب مي‌خورد ولي بعضي اوقات ميل به خوردن وعده‌‌هاي اصلي غذا و ميان‌وعده ندارد، غذا خوردن در دفعات كمتر اشكالي ندارد ولي اگر اين امر ادامه پيدا كند بايد با پزشك مشورت شود.