تک فرزندی، فرصت یا تهدید

تصمیم خانواده ها برای داشتن فقط یک فرزند، مساله ای است که امروزه مورد توجه کارشناسان جمعیتی قرار گرفته است، از این رو صاحب نظران علوم اجتماعی، سیاسی و دینی را بر آن داشته تا در جستجوی راهکار برآِیند.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، کشور که در سالهای قبل تر با برنامه کنترل زاد و ولد روبرو بود، با افزایش سریع موالید و رشد جمعیت مواجه شد و بین دو سرشماری 1355 تا 1365، جمعیت ایران افزایش تقریبا 46 درصدی را تجربه کرد و به 5/49 میلیون نفر رسید.

پس از آن تغییراتی در شرایط اجتماعی و اقتصادی کشور پدید آمد و در پی آن میزان موالید با کاهش سریع مواجه شد، اصطلاح «فرزند کمتر زندگی بهتر» عبارت رایج این سالها شد که نگرانی مضاعفی بر زوج هایی وارد کرد که در شرف بچه دار شدن بودند.

تغییر سیاست و دید و نگرش خانواده ها موجب شد تا جمعیت بین سرشماری 1365 تا 1375 تنها 21 درصد رشد داشته باشد و به 60 میلیون نفر برسد، اما در یک دهه بعد یعنی 1375 تا 1385 نگاه خانوارها به تولد فرزند حتی محتاطانه تر از دوره های قبل شد و جمعیت کشور تنها 10 میلیون نفر افزایش یافت.

در ابتدای دهه 60 هر زن ایرانی در طول بازه سنی باروری خود، به طور متوسط شش فرزند به دنیا آورده، درحالی که این رقم برای سال 1388 تنها 8/1 شد و این روند کاهشی ادامه یافت و در سرشماری 1390، نرخ باروری در کشور به حدود 7/1 درصد رسید.

بدین ترتیب تک فرزندی پدیده ای شد که در سال های اخیر بویژه در میان خانواده های شهری رایج شد، این پدیده که منجر به کاهش نرخ رشد جمعیت شده بارها هشدار جمعیت شناسان را در پی داشته است.

کاهش نرخ رشد جمعیت و حرکت به سمت پیری و کهنسالی جمعیت کشور نگرانی مسوولان را برانگیخت تا به عوارض و آسیب های کاهش جمعیت و نرخ باروری بپردازند.

ضمن اینکه تکثیر نسل از دیدگاه دینی نیز امری پسندیده است و در میان آموزه های اسلامی نه تنها به تک فرزندی توصیه نشده بلکه با آن مخالفت و با رعایت شرایطی دعوت به ازدیاد نسل شده ، بگونه ای که در قرآن کریم تکثیر نسل به عنوان یکی از مهم ترین اهداف ازدواج معرفی شده است.

برخی از فقها هرگونه کنترل و تحدید نسل را مخالف فلسفه اسلام و روح ایمان دانسته و با آن مخالفت کرده اند و دخالت دولت ها در این عرصه نیز به عقیده آنان دخالتی نابجا و مخالف موازین شرع است.

برخی دیگر از فقها نیز به دلیل تنگناهای اقتصادی و رفاهی، با تنظیم خانواده موافقند و معتقدند که حکومت ها باید در این زمینه برنامه ریزی داشته باشند.

بالارفتن سن ازدواج، اشتغال زنان و درگیری های شغلی، نابسامانی های اقتصادی و وضع معیشتی خانواده ها در سایه تورم، سخت گیری موجر برای مستاجران چند فرزندی و عدم توان روحی و روانی برای پرورش چند کودک از جمله دلایلی هستند که در قصد تک فرزندی برای یک زوج در شرف ازدواج موثر است.

مجموعه این عوامل به اضافه جنسیت فرزند از عواملی هستند که در قصد تک فرزندی زوج های دارای یک فرزند تاثیر جدی دارد.

از جمله آثار و پیامدهای کاهش جمعیت را می توان عدم رشد و توسعه اقتصادی، پیری و بی نشاطی جمعیت، آسیب های اخلاقی و تربیتی و انقطاع نسل بشر عنوان کرد.

کارشناسان بر این باورند که پیری جمعیت از نظر نیروی کار ایران را با مشکل جدی مواجه خواهد کرد زیرا اکثر جمعیت ایران را افراد سالخورده تشکیل می دهند، بنابراین برای جلوگیری از تعطیلی کارخانه ها باید از اتباع بیگانه استفاده کرد و برای دیگر کارها و پست های مهم نیز باید از نیروهای خارجی بهره گرفت.

به موازات پیر شدن جمعیت و کاهش نرخ رشد جمعیت، تولید نیز در کشور کاهش می یابد، افزون بر این با کاهش رشد جمعیت و پیر شدن جمعیت کشور هزینه های سنگین بیمه و طرح های حمایتی دولت برای بازنشستگان کمرشکن خواهد شد.

اما از مهم ترین بعد در این زمینه یعنی بعد روانشناسی نقطه نظرهای متفاوتی در مورد عواقب منفی و مثبت تک فرزندی مطرح است، مانند اینکه مادر و پدر، وقت، توجه و امکانات بیشتری برای پرورش و تربیت بهتر کودک دارند یا بدلیل نبود خواهر و برادر، کودک لوس و خودخواه بار می آید.

به اعتقاد یک کارشناس علوم تربیتی فرزندان تک به دلیل وجود امکانات بیشتر جهت تربیت و توجه از سوی خانواده از شرایط بهتری برای مسائل آموزشی و تربیتی برخوردارند.

«صدیقه خسروانی» افزود: اما از سوی دیگر تک فرزندی می تواند کودک را از جهت ارتباط گیری و تعامل با دیگران و ارتباطات اجتماعی ضعیف بارآورده و فردی منزوی بسازد.

وی تاکید کرد: در گذشته به دلیل زندگی مشترک اقوام و خویشاوندان و ارتباط بیشتر کودکان با همسالان، کودکان تک، کمتر احساس تنهایی می کردند، اما در جوامع کنونی با ضعیف شدن ارتباطات، تنهایی برای این کودکان محسوس تر است.

این کارشناس علوم تربیتی با اشاره به بازی های کودکانه و دعواهای فرزندان در خانواده های چندفرزندی خاطرنشان کرد: کودکان در جریان این قهر و آشتی ها تجربه ها و مطالبی می آموزند که در زندگی اجتماعی مفید واقع می شود.

خسروانی حرکت به سمت خود محوری را از دیگر عوارض تک فرزندی دانست و افزود: فرزندان تک معمولا کمتر مایل به ارتباطات اجتماعی گسترده هستند.

خسروانی اظهار داشت: برای پیشگیری از عوارض تک فرزندی به والدین اینگونه کودکان توصیه می شود به فرزند خود اجازه دهند تا همانند سایر کودکان اشتباه کرده، شکست بخورد، لجبازی و نافرمانی کند.

وی افزود: این والدین باید در اطرافیان خود بویژه از 18 ماهگی به بعد به دنبال کودکان هم سن و سال فرزندشان باشند و تمام تلاش خود را به کار بندند تا این کودکان با هم رابطه نزدیک و تقریبا دائمی داشته باشند، همچنین پس از یک و نیم سالگی روزانه نیم تا یک ساعت او را به پارک و زمین بازی بچه ها ببرند و از حمایت بیش از حد کودک بپرهیزند.

یک کارشناس علوم اجتماعی نیز معتقد است: زمانی که تعداد فرزندان زیاد می شود مسوولیت هایی که بر دوش والدین قرار می گیرد زیاد می شود و به همین دلیل آن ها زمان کم تری برای سپری کردن زمان با کودکان خودشان پیدا می کنند.

«طیبه محمدی» افزود: در این شرایط کودک از کودکی می آموزد که باید بیشتر به خود متکی باشد و آستانه تحملش بالاتر می رود.

به گفته وی اما از آنجا که تمام نیازهای تک فرزندها برآورده می شود و کمتر با ناکامی روبرو می شوند، آنان نمی توانند ناامیدی ها و فشارهای روحی را تحمل کنند و چنانچه به آنها توهین شود، بی آن که قصد و غرضی در کار باشد این توهین را رفتاری عمدی و به پشتوانه نیتی خاص تفسیر می کنند.

وی افزود: کودکان تک معمولا چنانچه از مساله ای رنجیده خاطر شوند این حالت را تا مدت های مدیدی در درون خود زنده نگه می دارند.

این کارشناس علوم اجتماعی تاکید کرد: آنها فقط به برقراری روابطی علاقه مندند که دربرگیرنده منافع آنان باشد و احساساتشان را نیز جریحه دار نکند و حتی ممکن است ناراحتی های خود را برای دیگران بیان نکنند و فردی درون گرا شوند.

محمدی وابستگی شدید والدین به تک فرزندی را از جمله عوارض این شیوه عنوان و تصریح کرد: این وابستگی سبب اضطراب این فرزند شده و همیشه نگران است که اگر صدمه ای به او برسد، والدین دچار لطمه روحی شدید خواهند شد.

وی حساسیت فراوان والدین درباره رفتار و گفتار کودک،مراقبت بیش از حد والدین که استقلال آنها را به خطر می اندازد، وابستگی شدید بچه به والدین که مانع دوست یابی او در ارتباط با همسالان می شود و تاثیر منفی بر رشد کودک به جهت نبودن رقابت بازی یا درگیری با برادر یا خواهر را نیز از آسیب های تک فرزندی برای بچه ها دانست.

محمدی خاطرنشان کرد: تسلیم والدین و عدم مخالفت با کودک نیز در تک فرزندی رایج است که سبب شکنندگی و آسیب پذیری کودک در آینده می شود و نمی تواند ناامیدی ها و فشارهای روحی را تحمل کند زیرا برخورد بزرگانه با کودک جلو بچگی کردن او را می گیرد.

محمدی تاکید کرد: همچنین تمایل والدین به حمایت از تنها فرزندشان، مانع از آن می شود که فرزندشان عواقب اشتباهات خود را بیازماید و مسوولیت عمل خود را بپذیرد زیرا آنها هیچ گاه در مقام انتقاد از فرزندشان برنمی آیند، با او مخالف نمی کنند و همواره تسلیم خواسته های او می شوند تا از این طریق مانع ناراحت شدن او شوند.