هورمون رشد از بخش قدامي غده هيپوفيز آزاد مي‌شود. آثار اين هورمون باعث افزايش رشد استخواني در صفحه‌هاي رشد مي‌شود. هورمون رشد در متابوليسم کربوهيدراتها و چربي در بدن نقش دارد. اختلالات ترشح اين هورمون با توجه به گسترده بودن آثار آن باعث ابتلا به بيماري‌هاي مختلفي مي‌شود...
کمبود هورمون رشد در کودکي باعث «نانيسم» يا کوتولگي مي‌شود. از آنجا که تعدادي از سوالاتي که به دفتر هفته‌نامه «سلامت» ارسال شده درمورد هورمون رشد و افزايش قد است، با دکتر سيدمحسن خوش‌نيت، فوق‌تخصص غدد و عضو هيات علمي دانشگاه علوم پزشکي تهران، درباره نقش هورمون رشد در افزايش قد صحبت کرده‌ايم.
سلامت: آقاي دکتر! لطفا قبل از هر چيز در مورد نقش هورمون رشد در بدن توضيح بدهيد.
هورمون رشد از غده هيپوفيز که به اندازه يک آلبالوست و در کف مغز قرار دارد، ترشح مي‌شود. ترشح اين هورمون از غده هيپوفيز تحت تاثير عوامل هورموني که از غده هيپوتالاموس ترشح مي‌شوند، تنظيم مي‌شود. هورمون رشد از ابتداي تولد نقش بسيار مهمي در زندگي انسان دارد. اثر آن در کودکان عمدتا روي رشد قد است و کمبود آن يکي از علل مهم و قابل درمان کوتاهي قد. اين هورمون در بزرگسالان هم ترشح مي‌شود اما بعد از بلوغ، ترشح آن کاهش‌مي‌يابد. از طرفي چون در بزرگسالان صفحه‌هاي رشد استخواني بسته‌شده‌است، نقشي در افزايش قد ندارد اما اگر اين هورمون پس از بلوغ زيادتر از معمول ترشح شود، باعث حجيم شدن استخوان‌ها بدون افزايش طول آنها خواهد شد (بيماري آکرومگالي). هورمون رشد در سطوح فيزيولوژي و طبيعي بدن بزرگسالان تاثيرات ديگري دارد. به عنوان مثال کمبود هورمون رشد مي‌تواند باعث کاهش انرژي، خستگي‌پذيري، افسردگي، کاهش توده عضلاني بدن، افزايش توده چربي بدن و پوکي استخوان شود بنابراين امروزه کمبود هورمون رشد را در سنين بزرگسالي نيز مورد توجه قرار مي‌دهند و چنانچه ثابت شود در يک فرد بزرگسال کمبود هورمون رشد وجود دارد، بايد حتما درمان شود.
سلامت: اندازهگيري هورمون رشد در کودکان و بزرگسالان چگونه انجام مي‌شود؟ آيا از روي علايم فردي آنها را بررسي مي‌کنيد يا خود هورمون را اندازهگيري مي‌کنيد؟
پزشک براي کودکي که براساس نمودار پايش رشد دچار کوتاهي قد است بررسي‌هايي انجام مي‌دهد. نوزاد در بدو تولد حدود 50 سانتي‌متر قد دارد و در سال اول پس از تولد حدود 25 سانتي‌متر قد مي‌کشد. اين ميزان افزايش قد در سال دوم حدود 12 تا 13 سانتي‌متر است. رشد قد ادامه رشد دوران جنيني است که البته سرعت آن رو به کاهش مي‌رود. از سال دوم پس از تولد تا قبل از بلوغ، کودکان هر سال حدود 5 تا 7 سانتي‌متر قد مي‌کشند اما قبل از بلوغ، توقفي کوتاه در رشد قدي ايجاد مي‌شود و پس از آن ناگهان با شروع بلوغ، جهش رشدي آغاز خواهد شد. طي جهش رشدي، ميزان افزايش قد افراد نسبت به قدي که قبل از آن داشته‌اند، به‌طور متوسط حدود 17 درصد است و اگر بخواهيم سرانگشتي حساب کنيم، حدود 20 تا 25 سانتي‌متر افزايش قد را در دوران بلوغ خواهيم‌داشت. البته اين افزايش قد و جهش رشدي دوران بلوغ يک روند حدود 4تا 5 ساله دارد.
سلامت: اين روند در دختران و پسران چه تفاوت‌هايي دارد؟
در دختران، جهش رشدي دوران بلوغ خيلي سريع يعني با اولين علايم بلوغ که ايجاد جوانه‌هاي پستاني آغاز مي‌شود و بيشتر آن قبل از ايجاد قاعدگي اتفاق مي‌افتد. بعد از قاعدگي، رشد قدي تقريبا متوقف مي‌شود و پس از آن حدود 2 تا 3 سانتي‌متر بيشتر نخواهد بود. گرچه گاهي در برخي از دختران افزايش قد پس از قاعدگي تا 7 سانتي‌متر هم ديده شود.
سلامت: پس اگر والدين دخترخانمي احساس کردند که قد فرزندشان کوتاه است، بايد قبل از بلوغ او پيگيري‌هاي لازم را انجام بدهند؟
بله، والدين اگر ديدند دخترشان کوتاه‌قد است و به خوبي قد نمي‌کشد ولي علايم بلوغش شروع شده است، حتما قبل از اولين عادت ماهيانه، به پزشک مراجعه کنند. اگر عادت ماهيانه اتفاق بيفتد، ديگر نمي‌توانيم کاري انجام بدهيم زيرا صفحه‌هاي رشد استخواني تقريبا بسته شده است.
سلامت: در پسران چطور؟
در پسران جهش رشدي دوران بلوغ معمولا در اواخر مراحل بلوغ اتفاق مي‌افتد. نکته مهمي که بايد به آن اشاره کنم، سرعت رشد در افراد است. ممکن است قد کودکي براساس منحني‌هاي رشد در حال حاضر خوب باشد ولي وقتي پزشک رشد قد وي را در طول يک سال بررسي مي‌کند، متوجه شود سرعت رشدش کم شده است و
5 تا 7 سانتي‌متر افزايش قد را که کودکان هر سال تا قبل از بلوغ دارند، ندارد. اين نشان‌دهنده وجود يک اختلال است. برعکس کودکي ممکن است در مراحل اوليه مراجعه، کوتاه‌قد باشد ولي در پيگيري‌هاي بعدي پزشک، سرعت رشدش را مناسب تشخيص دهد. اين نشان مي‌دهد کمبود هورمون رشد يا اختلال ديگري وجود ندارد. به همين دليل سرعت رشد براي ما مهم است.
سلامت: آيا ممکن است فردي وارد مرحله بلوغ شود اما جهش رشدي نداشته باشد؟
بله، زماني که بلوغ شروع مي‌شود بايد حتما جهش رشدي را ببينيم در غير اين صورت به احتمال زياد اختلالي در فرد وجود دارد. علل بسيار مختلفي براي کوتاهي قد وجود دارد. از جمله کم‌کاري تيروييد، سوءجذب در دستگاه گوارش، کوتاهي قد ژنتيکي، تاخير سرشتي رشد و بلوغ، صدمه‌هاي روحي و رواني به کودکان، اختلالات تغذيه‌اي و بيماري‌هاي مختلفي که در دستگاه‌هاي مختلف بدن اتفاق مي‌افتند. به عنوان يک قانون کلي، هر کودکي با کوتاهي قد و اختلال رشد مراجعه کند حتما يک مشکل از نظر سلامت دارد و اگر کودکي قد و رشد مناسبي داشت، يعني سلامت عمومي‌اش نيز خوب و مناسب است.
سلامت: چه وقت افراد مجبور به استفاده از هورمون رشد مي‌شوند؟
وقتي پزشکي مي‌بيند کودکي به اختلال رشد مبتلاست، سرعت رشدش مناسب نيست، جهش رشدي بعد از بلوغ پيدا کرده يا قدش کوتاه است، او را معاينه و بررسي و برايش انجام تست تحريکي براي هورمون رشد درخواست مي‌کند. در اين تست در حالت ناشتا قرصي در آزمايشگاه به بيمار مي‌دهند و هر نيم ساعت، چند نمونه خون از وي مي‌گيرند. اگر طي اين تست، هورمون رشد به خوبي افزايش نيافت، پزشک مصرف هورمون رشد را تجويز مي‌کند. نکته مهم اين است که وقتي فرد استفاده از هورمون رشد را شروع کرد، انتظار داريم در سال اول درمان، حدود 8 تا 10 سانتي‌متر افزايش قد داشته باشد. در بعضي از کودکان هم غده هيپوفيز با شروع مرحله بلوغ شروع به ترشح بهتر هورمون رشد مي‌کند بنابراين نياز آنها به استفاده از هورمون رشد قطع مي‌شود.
سلامت: چه عواملي باعث بلندتر شدن قد افراد مي‌شود؟
يکي از عوامل مهم، تغذيه مناسب و استفاده از همه گروه‌هاي غذايي است. ورزش هم بسيار اهميت دارد اما نوع ورزش تاثير چنداني در بلند شدن قد نخواهد داشت. به عنوان مثال بازي بسکتبال باعث بلند شدن قد نمي‌شود بلکه اين بلندقدها هستند که به بسکتبال رو مي‌آورند. اين‌طور نيست که يک نوع ورزش به اصطلاح قد را بسوزاند و ورزش ديگر در افزايش قد بيشتر تاثير داشته باشد. عامل مهم ديگر توجه به ژنتيک قد است. يکي از عوامل مهمي که در قد افراد تاثير دارد، قد والدين است. فرمولي در اين زمينه وجود دارد که عبارت است از قد پدر به اضافه قد مادر تقسيم بر 2. حاصل را براي پسران به اضافه 5/6 مي‌کنيم که قد نهايي پسر اين خانواده را از نظر ژنتيکي نشان مي‌دهد و در دختران متوسط قد پدر و مادر را منهاي 5/6 مي‌کنيم. البته اين فرمول تخميني است و عدد به‌دست آمده ممکن است دقيقا با قد نهايي فرد تطبيق نکند.