بسياري از مشکلاتي که ممکن است براي کودکان پيش بيايد در دوران نوزادي است و يکي از مهم‌ترين اين مشکلات اختلالات شنوايي است بنابراين غربالگري و تشخيص به موقع اين اختلالات باعث مي‌شود بتوانيم آنها را به موقع درمان و از مشکلات بعدي پيشگيري کنيم...
به همين بهانه در گفت‌وگويي با دکتر احمدرضا ناظري، دکتراي شنوايي‌شناسي و عضو هيات علمي دانشگاه علوم پزشکي شهيد بهشتي به اين موضوع مهم پرداخته‌ايم.
سلامت: آقاي دکتر! غربالگري اختلالات شنوايي در نوزادان تا چه اندازه اهميت دارد؟
شنوايي يکي از حواس پنجگانه انسان‌هاست که از نظر ارتباط مهم‌ترين حواس است و عدم سلامت کامل شنوايي، منجر به اختلال ارتباطي مي‌شود و نظام ارتباطي زندگي فرد را مختل مي‌کند. بنابراين ما مجبور هستيم که در اولين زمان ممکن پس از تولد اختلال شنوايي را با هر کميت و کيفيتي که وجود دارد شناسايي کنيم. اين هدف امکاناتي را مي‌طلبد که اين امکانات در حال حاضر از نظر تکنولوژيکي فراهم است. بنابراين اعتقاد ما بر اين است که در اولين ساعت‌هاي زندگي يک نوزاد بايد وضعيت سلامت شنوايي او بررسي و مشخص شود. در حال حاضر يک برنامه تحت عنوان برنامه جامع غربالگري شنوايي نوزادان در ايران که انجام آن در کشورهاي توسعه‌يافته متعددي در دنيا به‌صورت يک الزام درآمده است در آستانه تحقق است. اين کار اهميت زائدالوصفي دارد به اين دليل است که ما با تشخيص زودرس اختلال شنوايي و شروع به موقع اقدامات توانبخشي از عوارض بعدي آن که در حيطه اختلالات زبان و گفتار رخ مي‌دهد، پيشگيري مي‌کنيم.
سلامت: پس اختلالات شنوايي مي‌تواند منجر به اختلالات زبان و گفتار شود؟
بله! قطعا. ما هميشه گفته‌ايم که گفتار و شنوايي لازم و ملزوم يکديگر هستند. اگر فرد شنوايي خوبي داشته باشد گفتار خوبي هم دارد و اگر به هر اندازه نقص شنوايي وجود داشته باشد به همان اندازه نيز نقص در تکامل و شکل‌گيري گفتار به وجود خواهد آمد. بنابراين بايد نسبت به اين موضوع حساسيت ويژه‌اي داشت.
سلامت: گفتيد برنامه غربالگري بايد در اولين ساعات پس از تولد انجام شود. اين کار به چه ترتيب انجام مي‌شود؟
به خاطر فناوري نويني که امروزه فراهم شده است ما قادريم تا قبل از ترخيص نوزاد از بيمارستان يک آزمون غربالگري شنوايي انجام دهيم و با اين آزمون مشخص مي‌کنيم که وضعيت حلزون گوش که ارگان گيرنده صدا در سيستم شنوايي است به چه شکل است. اين آزمون عملکرد حلزون را براي ما تاييد مي‌کند که آيا سلول‌هاي مويي که در داخل حلزون شنوايي قرار دارند کار خودشان را به خوبي انجام مي‌دهند يا خير. يکي از زيبايي‌هاي سازوکار شنوايي اين است که ارگان گيرنده آن که حلزون است علاوه بر انتقال صدا و تبديل آن به انرژي الکتريکي، خودش ايجاد انرژي مي‌کند. ما با اين آزمون اين انرژي را ثبت مي‌کنيم. وقتي دستگاه انرژي را ثبت کند يعني حلزون گوش نوزاد کار مي‌کند و شنوايي او سالم است.
سلامت: کمي درمورد اين بررسي‌هاي تکميلي توضيح مي‌دهيد؟
برنامه غربالگري جامع نوزادان 3 مرحله دارد؛ مرحله اول غربالگري است که نوزادان سالم و نوزاداني که نياز به بررسي بيشتري دارند مشخص مي‌شوند. در مرحله دوم نوزاد وارد فاز تشخيصي مي‌شود. در اين مرحله به‌وسيله تکنولوژي‌هايي که در اين زمينه وجود دارد و بدون نياز به پاسخ مستقيم کودک، وضعيت شنوايي او را تقريبا با 95 درصد دقت ارزيابي مي‌کنيم.
سلامت: اين مرحله زمان‌بر است؟ و آيا مشکلاتي براي نوزاد ايجاد نمي‌کند؟
نه، زمان لازم در اين فاز حدود نيم ساعت تا 45 دقيقه است. منتهي نوزاد بايد آرام و ترجيحا خواب باشد زيرا اين تست‌ها بايد در شرايط آرامش کودک انجام شود. البته امروزه فناوري‌هايي وجود دارد که حتي اين نياز را هم مرتفع کرده است اما ما مي‌توانيم از داروهاي خواب‌آور که با نظارت اساتيد بيماري‌هاي اطفال و نوزادان تجويز مي‌شود نيز استفاده کنيم.
سلامت: و فاز سوم؟
فاز سوم که فاز خيلي مهمي است، فاز مداخله نام دارد. حال نوزادي که در فاز دوم مورد ارزيابي کامل شنوايي قرار گرفته و مشخص شده است که دچار اختلال شنوايي غيرقابل درمان است وارد فاز مداخله مي‌شود و بايد توانبخشي شنوايي را به دليل اهميت گفتار و زبان که در ابتدا به آن اشاره کردم، براي او شروع کنيم. اين فاز معمولا با سمعک شروع مي‌شود و اغلب کودکان به سمعک پاسخ مي‌دهند و در روند توانبخشي شنوايي به خوبي جريان شکل‌گيري گفتار و زبان مديريت مي‌شود. گروه اندکي هم هستند که کاهش شنوايي آنها خيلي شديد است و متاسفانه قوي‌ترين سمعک‌ها نيز براي آنها کارآمد نيست. در اين صورت از فناوري ديگري تحت‌عنوان کاشت حلزون استفاده مي‌کنيم که خوشبختانه کشور ما يکي از پيشرفته‌ترين کشورها در اين زمينه است. بنابراين اين نويد را به خانواده‌ها مي‌دهيم که از اين پس پديده‌اي به اسم کودک کر و لال نخواهيم داشت.
سلامت: ميزان موفقيت درمان کاشت حلزون چقدر است؟
ميزان موفقيت هر دو درمان، هم استفاده از سمعک و هم کاشت حلزون بسيار عالي است و ما نظام توانبخشي شنوايي بسيار کارآمدي در اين زمينه داريم.
سلامت: آيا والدين به راحتي مي‌پذيرند که کودکشان از سمعک استفاده کند؟
سوال بسيار خوبي پرسيديد. يکي از دشواري‌هاي کار ما همين است و آن زماني است که به والدين مي‌گوييم که کودک شما دچار کاهش شنوايي است و بايد از سمعک استفاده کند. ولي ما در يک روند مشاوره‌اي درست، والدين را راهنمايي کرده و اطلاعات لازم را به آنها منتقل مي‌کنيم. خوشبختانه والدين خيلي زود مي‌پذيرند که نوزاد يا کودکشان بايد از سمعک استفاده کند.
سلامت: سه مرحله‌اي که به آن اشاره کرديد نهايتا تا چه زماني بايد تشخيص و انجام داده شوند؟
پروتکل‌ها در کل دنيا اين‌طور مي‌گويند که ما بايد تا 3 ماهگي کودک به تشخيص رسيده باشيم و تا 6 ماهگي مرحله مداخله را براي کودکاني که مشکل دارند، شروع کرده باشيم. زيرا ما براي شکل‌گيري زبان و توانمندي گفتار و ارتباط، يک زمان طلايي يا دوره بحراني داريم. اگر از اين زمان عبور کنيم ديگر سيستم عصبي مرکزي پذيرنده خوبي براي تغيير نيست. به همين دليل همه کارها را بايد تا 3 سالگي انجام دهيم. بنابراين مهم‌ترين پيامم به والدين اين است که هر چه سريع‌تر فرآيند توانبخشي شنوايي کودکشان را شروع کنند تا به نتيجه بهتري برسيم.
سلامت: والدين به چه علامت‌هايي از نظر شنوايي نوزادشان بايد مشکوک شوند تا پي به کاهش شنوايي او ببرند؟
معمولا پاسخ‌هاي اوليه نوزاد به سروصدا پاسخ‌هاي رفلکسيو است. يعني تا يکي، دو ماهگي نوزاد به صداهاي بلند و ناگهاني واکنش نشان مي‌دهد مثلا پلکش را باز مي‌کند يا مي‌بندد، پاهايش را جمع مي‌کند و... از 2 ماهگي به بعد پاسخ‌ها به‌صورت جهت‌يابي است و تا حدي قادر است چپ و راست يا بالا و پايين را جهت‌يابي کند و هر چه سنش بالاتر مي‌رود اين جهت‌يابي دقيق‌تر مي‌شود. اما نکته‌اي که وجود دارد و والدين آن را جدي نمي‌گيرند اين است که از قان و قون و صداهايي که کودک از خود درمي‌آورد نمي‌توان به وضعيت شنوايي او پي برد زيرا اين امر در کودکان کم‌شنوا و سالم فرق چنداني نمي‌کند. گاهي والدين براساس همين صداها فکر مي‌کنند کودکشان سالم است و مشکلي ندارد. در حالي که اهميت دادن به پاسخ‌هاي رفلکسيو و پاسخ‌هاي جهت‌دار از اهميت ويژه‌اي برخوردار است و مي‌تواند به والدين در تشخيص کم‌شنوايي او کمک کند.