شاید با خودتان فکر کنید که «پس کی پسرم می‌تواند اتاقش را خودش جمع کند!» یا «روزی را می‌بینم که دخترم لباس‌هایش را مرتب در کمد بگذارد؟!» وقتی ریخت و پاش و بی‌نظمی و بازیگوشی فرزندتان را می‌بینید شاید فکرش را هم نکنید که همین‌ها روزی از پس کارهایی که به آنها محول می‌شود، بربیایند.
به طور کلی مسئولیت پذیری یعنی قابلیت پذیرش و به عهده گرفتن کاری که از کسی خواسته شده است. البته مسئولیت با وظیفه تفاوت دارد، وظیفه کاری است که یک نفر به دیگری محول می کند و باید حتما انجام بگیرد. اما وقتی از کسی خواسته می شود مسئولیتی را بپذیرد، باید برای او کاملا مشخص شود موضوع درخواست چیست و در برابر به عهده گرفتن آن، چه چیزی به دست می آورد.
مسئولیت پذیری ویژگی هایی دارد که در ادامه به آنها می پردازیم:
* نکته بسیار مهم درباره مسئولیت این است که اجباری برای پذیرش درخواست وجود نداشته و در واقع مسئولیت، انتخابی آگاهانه است؛ درست مثل قراردادی نانوشته که همه اجزای آن برای طرفین مشخص است.
* پذیرفتن مسئولیت همچنین نباید با احساس گناه یا بدهکاری، یا اعمال زور و مبارزه همراه باشد؛ بلکه باید بدون فشار مالی یا عاطفی مطرح شود. اگر فردی احساس کند با زور او را مجبور به انجام کاری کرده اند، ممکن است خود او هم چنین روشی را در پیش بگیرد؛ یعنی علاوه بر نپذیرفتن آن مسئولیت، سعی کند از طریق زورگویی یا لجبازی به خواسته های خود برسد.
به طور کلی می توان دو نوع مسئولیت پذیری را مشخص کرد: مسئولیت پذیری شخصی؛ و مسئولیت پذیری اجتماعی. مسئولیت پذیری شخصی و خانوادگی، وظایف شخصی اولیه ای هستندکه اکثر کودکان خودشان در سنین پایین انجام می دهند؛ مثل مسواک زدن، استفاده از توالت، شستن دست ها و لباس پوشیدن. برخی والدین انجام این وظایف را کافی می دانند، اما باید به کودکان وظایفی درباره کارهای خانه نیز محول کرد تا علاوه بر مسئولیت پذیری شخصی و خانوادگی، مسئولیت پذیری اجتماعی را نیز بیاموزند و در مقابل دیگران احساس مسئولیت داشته باشند.
برای زنده کردن زودتر حس زیبای مسئولیت‌پذیری در کودک، روش های زیر را امتحان کنید:
کودک تان را دست کم نگیرید: اغلب والدین کارهایی را که کودکان قادر به انجامشان هستند پایین تر از حد واقعی در نظر می گیرند. آنها حتی ممکن است کارهایی را برای کودکانشان انجام دهند که خود آنها به خوبی قادر به انجامش هستند.
وظایفی را پیدا کنید که مناسب سن کودک تان باشد: اگر وظیفه ای که به او می دهید برای سنش مشکل باشد، ناامید و دلزده خواهد شد. اما اگر کارها طوری باشند که کودک از عهده انجام آنها به خوبی برآید، به این ترتیب تشویق می شود و می خواهد کارهای بیشتری انجام بدهد.
به خاطر داشته باشید کلید کار «سادگی» است: کودکان خردسال عادت دارند به محدوده کوچکی توجه کنند. بنابراین انجام کارهایی را به او بسپارید که در یک محدوده کوچک باشد تا او را خسته نکند.
برای فرزند خود دقیقا مشخص کنید انتظار دارید چه کاری انجام بدهد: و به او نشان دهید چگونه این کار را انجام دهد.
سرزنش کردن سبب می شود کودک تصور کند هرگز نمی تواند شما را راضی نگهدارد و بنابراین دست از تلاش برمی دارد. به یاد داشته باشید با گذشت زمان، کودک در کارهایش مهارت پیدا می کند، بر آنها مسلط می شود و از عهده انجام کارها بهتر برمی آید
کارهای کوچک به او بسپارید: وقتی کودکان انجام کارهای ساده را به عهده می‌گیرند، این احساس را دارند که در انجام کاری مفید برای خانواده مشارکت می‌کنند. بهتر است یک چارت وظایف تهیه کنید. اگر کودک کوچک است به جای کلمات از تصاویر در این چارت استفاده کنید. این چارت می‌تواند از مسئولیت‌های کوچک مانند خاموش کردن چراغ‌های اضافی خانه تا قفل کردن در یا جمع کردن کاغذهای روی زمین باشد. فقط بگذارید او این کارها را انجام دهد و برای رسیدن به این هدف صبور باشید. باید حواس‌تان باشد که با افزایش کارهایی که باید کودک انجام دهد، او نیاز به تشویق هم دارد.
باورشان کنید: مدام تکرار نکنید که «تو نمی‌تونی این کار رو انجام بدی!»، «تو از پس این کار برنمیای!» بهتر است ظرفیت آنها را دریابید و متناسب با آن از آنها توقع داشته باشید. وقتی آنچه را که در توان‌شان است از آنها بخواهید، آنها با حس قوی مسئولیت‌پذیری‌شان شما را شگفت‌زده می‌کنند. در این مورد آنچه مهم است تلاشی است که کودک برای انجام کار می‌کند و نتیجه کار اهمیتی ندارد.
اگرچه ممکن است دشوار باشد، کارهای کودک را تصحیح نکنید: تصحیح کردن، ناخودآگاه این پیام را به کودک منتقل می کند که تلاشش به اندازه کافی خوب نبوده است. بنابراین به جای توجه به مقدار کاری که انجام داده است، به تلاشش توجه کنید و از سرزنش کردن او نیز بپرهیزید.
سرزنش کردن سبب می شود کودک تصور کند هرگز نمی تواند شما را راضی نگهدارد و بنابراین دست از تلاش برمی دارد. به یاد داشته باشید با گذشت زمان، کودک در کارهایش مهارت پیدا می کند، بر آنها مسلط می شود و از عهده انجام کارها بهتر برمی آید.
بگذارید آنچه می‌خواهند را به دست بیاورند: اگر کودک‌تان یک هدیه گران‌قیمت می‌خواهد بهترین کار این است که از او بخواهید نیمی از پول آن هدیه را خودش به دست آورد و به آنها کمک کنید از مهارت‌های‌شان استفاده کنند. در این مدت شما می‌توانید بابت برخی کارهای خانه به آنها پول پرداخت کنید. مثلا اگر برای کاشتن گلی در باغچه یا شستن ظرف‌ها به شما کمک کردند، مبلغی برای‌شان در نظر بگیرید. این بهترین دادوستد برای القای حس مسئولیت‌پذیری در آنهاست.
به کودکان یاد دهید اشتبا‌هات‌شان را بپذیرند: اگر کودکان‌تان کار اشتباهی انجام دادند نه آنها را بترسانید و نه خیلی ساده از کنار آن بگذرید. قبول اشتباه یکی از بهترین راهکارها در زندگی است. این باعث می‌شود شما برای هر آنچه انجام دادید، مسئول باشید.
به جای جملات منفی از جملات مثبت استفاده کنید: مثلا به جای «اگر لباس های میهمانی را درنیاوری ...» از این عبارت استفاده کنید «اگر می خواهی بازی کنی اول باید لباس های میهمانی را درآوری.» بدین ترتیب اگر چند بار این جملات را تکرار کنید، انجام این کارها برای کودک به شکل عادت درمی آید و دیگر نیازی نیست کارها را مرتب به او یادآوری کنید.
به یاد داشته باشید یکی از موارد اساسی در آموزش مسئولیت پذیری به کودکان، استفاده از عواقب طبیعی و منطقی رفتارهاست: کودک باید در آموزش مسئولیت پذیری بیاموزد انتخاب کند و از انتخاب خود درس بگیرد. بنابراین کاری کنید عواقب تبدیل به جریان طبیعی کم کاری کودک شوند. به عنوان مثال اگر کودک از جمع کردن اسباب بازی هایش در اتاق پذیرایی سر باز می زند، اسباب بازی های او به مدت دو روز از دسترس او دور نگه داشته شوند؛ اگر لیوان شیررا می ریزد، به او دستمالی برای تمیز کردن داده شود؛ یا اگر به خاطر اتلاف وقت سرویس را از دست می دهد، پیاده به مدرسه می رود.
بهتر است در هر شرایطی خونسردی خود را حفظ کنید، چرا که بروز خشم و عصبانیت فقط کارها را دشوارتر می کند: اگر فرزندتان تمایل ندارد کاری را انجام دهد، به طور واضح و فقط یک بار دیگر کاری را که قرار بوده انجام دهد به او یادآوری کنید. بهتر است این یادآوری نیز همراه با شوخی باشد.
مثل اینکه «لباس های کف اتاقت صدات می زنند کی می خواهی جوابشان را بدهی!» در مواقعی نیز که فرزندتان کارها را با شلوغ کاری و شیطنت انجام می دهد، به جای بروز خشم، برای او مشخص کنید این شلوغ کاری ها فقط برای یک بار قابل تحمل اند و برای بار دوم تنبیه در پی خواهند داشت.
اگر تصمیمی گرفتید و از فرزندتان خواستید کاری را انجام بدهد، قاطعیت به خرج دهید؛ و درباره قوانین خانه و انتظاراتتان از کودک، به صورت شفاف و واضح با او صحبت کنید
تاکید کنید در قبال انجام کارهایش پاداشی دریافت نمی کند: کودک باید بداند مانند دیگر اعضای خانواده وظایفی دارد که باید انجام بدهد، بدون اینکه انتظار پاداشی داشته باشد. البته تشویق های کلامی را فراموش نکنید و رفتارهای پسندیده فرزندتان را جلوی خودش به زبان بیاورید. این کار باعث می شود با شور و شوق بیشتری دوباره آن کار را تکرار کند و در خاطرش ماندگار شود.
با همسرتان هماهنگ باشید: اگر تصمیمی گرفتید و از فرزندتان خواستید کاری را انجام بدهد، قاطعیت به خرج دهید؛ و درباره قوانین خانه و انتظاراتتان از کودک، به صورت شفاف و واضح با او صحبت کنید.
در پایان فراموش نکنید بهترین راه برای بارآوردن کودکان مسئولیت پذیر این است که خودتان الگوی خوبی برای آنها باشید
اگر از فرزندتان می خواهید وسایلش را سر جایش بگذارد، خودتان باید در منزل این کار را انجام دهید، و وسایل تان را دور و بر خانه پرت نکنید!