اهميت تغذيه از زماني شروع می‌شود كه مادر پيش از بارداري، تصمیم به بچه‌دار شدن می‌گیرد. از همان زمان مادر آینده باید به نكات مهم در نوع و نحوه غذا خوردن خود توجه کند. اين مسئله براي دوران بارداري و حتي شيردهي نيز حائز اهميت است. مادر بايد دقت داشته باشد طي بارداري و شيردهي از تمام طبقات مختلف هرم غذايي به اندازه كافي و متنوع مصرف كند. اما موضوع اصلی گفت‌وگوی ما با استاد دکتر سلطان‌زاده، درباره تغذیه نوزاد است؛ مخصوصا که این روزها بازار انواع و اقسام مکمل‌های تغذیه‌ای داغ است و پدرومادرها می‌خواهند بدانند کدام مکمل برای کودكشان مفید خواهد بود. پروفسور حسين سلطان‌زاده، متخصص اطفال و نوزادان، استاد دانشگاه علوم پزشكي شهيد بهشتي و از شاگردان دكتر قريب، پدر طب اطفال در سالهاي 1340 تا 1344 است.
بهترین دارو برای نوزاد چیست؟! از بدو تولد هیچ نوزادي در دنيا تا 6 ماهگي نبايد از چيزي جز شير مادر تغذيه كند مگر اينكه دچار بيماري خاص يا نيازمند نوع ويژه‌اي از شير خشك باشد. به خواست خداوند شير مادر در ابتداي تولد نوزاد از آب بيشتري برخوردار بوده كه تشنگي او را برطرف مي‌كند و سپس با غليظ و چرب‌تر شدن قادر است گرسنگي نوزاد را رفع کند. بيشتر آلرژي‌ها و حساسيت‌هايي كه در كودكان ايجاد ميشود مربوط به اين است كه به تغذيه با شير مادر بها نمي‌دهند و نمي‌دانند كه چقدر مفيد است به‌خصوص قطرات ابتدايي شير مادر كه به «كلستروم» يا «آغوز» معروف است و حيات‌بخش خواهد بود. در دنيا هيچ قطره و داروي تقويتي‌اي گرانبهاتر و ارزشمندتر از قطرات ابتدايي شير مادر كه به آغوز معروف است، يافت نمي‌شود. در قطرات ابتدايي تمام ايمونوگلوبين‌هاي ضروري براي تقويت بچه در همان آغاز ترشح شده و از طريق شیر مادر به بدن نوزاد وارد ميشود. در اصل واكسيناسيون نوزاد عليه اكثر عوامل بيماري‌زا و آلرژيك از همان ابتدا و با همين بخش از شير انجام ميشود. متاسفانه خيلي‌ها تصور مي‌كنند شير غليظ كلستروم موجب بيماري و زردي در نوزاد ميشود كه اين يك اشتباه بسيار بزرگ و باوري غلط است. با وجود اين هنوز هم شاهد حضور مادراني در مطب هستيم كه مدعي‌اند مرتبه اول و دوم شير خود را دوشيده و به دليل رنگ زرد آن از دادن شير به نوزاد اجتناب كرده و آن را دور ريخته‌اند. دستور تهیه بهترین سوپ برای نوزادان سوپ در هفته سوم از ماه هفتم شروع می‌شود. مواد لازم: ماهيچه (گوشت قرمز)، برنج، هويج، جعفري، گشنيز و لوبياسبز (بر اساس تحمل و احتمال حساسيت نوزاد در هر روز يك نوع سبزي انتخاب مي‌كنيم). روز اول نياز نيست كه همه سبزي‌ها را با هم بريزيم. اين سوپ نيازي به روغن ندارد و نمك هم نمي‌خواهد. پس از پختن اين سوپ ماهيچه، روز اول تنها يك قاشق آن را در وعده ظهر پس از سير شدن نوزاد از شير مادر و گذشت مدت كوتاهي به وي مي‌دهيم. اين كار را براي روزهاي بعدي به 2 قاشق در روز و بعد 3 قاشق و 4 قاشق تا روز چهارم افزايش داده و تا پايان هفته به 2 قاشق در 3 وعده مي‌رسانيم. در هفته چهارم از ماه آغاز غذاي كمكي (ماه هفتم) تنوع را بیشتر می‌کنیم. صبح فرني 3 قاشق، ظهر سوپ و عصر 3 قاشق حريره بادام نوش‌جان كند و در شب هم 3قاشق سوپ بخورد. فراموش نكنيم كه در 6 ماهه دوم سن نوزاد بايد اولويت با شير مادر باشد بعد از آن اگر نوزاد تشنه بود، مقداري آب جوشيده سرد شده به او مي‌دهيم و در نهايت سراغ غذاهاي كمكي مذكور مي‌رويم. چه کنم تا کودک خوب رشد کند؟ بسياري از مادران دوست دارند نوزادشان در كمترين زمان و به سرعت رشد كرده و بزرگ شود به همين دليل تلاش مي‌كنند هرچه سريع‌تر او را با طعم ويتامينها و انواع شربت‌هاي تقويتي آشنا كنند. اين يك اشتباه بزرگ است؛ بي‌حوصلگي مادر براي غذا دادن به نوزاد از يك‌سو و حجم كم معده نوزاد و امكان خوردن غذا به ميزان بسيار كم از سوي ديگر موجب بروز مشكلات جديد براي فرزند تازه‌وارد ميشود. از 6ماهگي كه عبور کنیم آغاز آشنايي نوزاد طعم غذاهاي كمكي است؛ غذاهايي كه خود به تنهايي نمي‌تواند كافي باشد و بايد در كنار مصرف شير مادر به عنوان غذاي همراه و كمكي مصرف شود اما نه با حجم زياد. فراموش نكنيم كه حجم معده نوزاد بسيار كوچك است و بايد غذا را در دفعات متعدد اما با ميزان كم به او بدهيم.
از کی دسر را شروع کنیم؟! در ماه هشتم ظهر و شب مي‌توانيم ماست را هم به رژيم غذايي نوزاد خود اضافه كنيم (2 قاشق). خرما (رطب بدون پوست)، جگر گوسفند يا مرغ را هم می‌توانیم بپزيم و نرم كنيم و هفته‌اي يك‌بار به سوپ نوزاد اضافه كنيم.در ماه نهم انواع آش (آش ماست، آش حبوبات، آش گندم) را درست مي‌كنيم و در اين ماه هم ماهي آبپز دريايي كه سرشار از امگا3 است، توصيه ميشود كه بايد نرم و با دقت به ميزان كم تغذيه شود. در ماه دهم كته ماهيچه، كوفته قلقلي، ماكاروني با تركيبات مخصوص توصيه ميشود. حالا كودك ما 10 ماه دارد و مي‌تواند به آهستگي بجود يا غذا را ريزريز كند.11 و 12 ماهگي زماني است كه مادر مي‌تواند علاوه بر انواع غذاهاي اشاره شده از غذاي خانواده نيز به كودك خود بدهد.با رعايت اضافه كردن نمك و ادويه، به غذاي خانواده به ميزان بسيار كم مي‌توان از همان غذا به كودك داد. در اينجاست كه كودك به يك‌سالگي رسيده و اكنون چيزهايي كه برايش ممنوع بود قابل خوردن است؛ نمك، عسل، سفيده تخممرغ، اسفناج و... روش تهيه حريره بادام چیست؟ خیلی ساده. 2 قاشق آرد برنج، نصف قاشق شكر، 120 سي‌سي شير پاستوريزه به مدت يك دقيقه بجوشد. از شب قبل 4 عدد بادام خام كه خوب خيس خورده و پوست كنده‌ايم را مي‌‌كوبيم تا نرم شود و داخل فرني آرد برنج مي‌ريزيم تا به قوامي بالاتر از شير مادر برسد. حالا تنها يك قاشق حريره بادام در يك وعده از غذاهاي كمكي به او مي‌دهيم تا او را با طعم و مزه حريره بادام آشنا كنيم. با اين كار ميزان و تعداد دفعات را تا پايان هفته به يك قاشق در هر وعده مي‌رسانيم. چرا بادام؟ بادام براي آنكه اكثر املاح و ويتامين‌هاي مورد نياز نوزاد را تامين مي‌كند. با اين دو مسير يعني دادن يك هفته فرني آرد برنج و يك هفته حريره بادام حالا به هفته سوم از ماه هفتم نوزاد مي‌رسيم كه دستور سرآشپز در اينجا سوپ است! پیشنهادهای سرآشپز برای نـوزادان! پيشنهاد ویژه و به قول معروف پیشنهاد سرآشپز براي روزهاي ورود به ماه هفتم «فرني» است. فرني چطور درست ميشود؟ 2 قاشق آرد برنج، نصف قاشق شكر و 120 سي‌سي شير پاستوريزه با كمي حرارت به شكلي كه از شير مادر كمي غليظ‌تر باشد. غذايي كه كمكي محسوب شده و نوزاد بايد تنها يك قاشق آن را تازه بعد از آنكه از شير مادر سير شد، نوش‌جان كند. اين رژيم غذايي را فرداي آن روز در 2 وعده ظهر و عصر، روز سوم ظهر، عصر و شب، روز چهارم صبح، ظهر، عصر و شب و هر بار يك قاشق بايد براي نوزاد تكرار شود. آن وقت شرايط براي افزايش حجم و تعداد قاشق‌هاي غذاي كمكي براي روزهاي آينده نوزاد فراهم ميشود. اين كار را تا زماني كه در هر وعده بتواند 3 قاشق فرني بخورد، ادامه دهيد. بعد از اين بايد به فكر تنوع در ذائقه باشيم. حريره بادام غذايي خوب و مغذي است كه بايد توسط مادر براي نوزاد در روزهاي پيش‌رو آماده و آرام‌آرام معده او با اين غذا آشنا شود. کدام غذاها ممنوع است؟ 4 چيز را تا يك‌سالگي نبايد به كودك داد؛ نمك، عسل، سفيده تخممرغ و اسفناج. در ماه دوم از 6 ماهه دوم يا بهتر بگوييم ماه هشتم تولد نوزاد علاوه بر دادن فرني، حريره بادام و سوپ مي‌توان زرده تخممرغ را به منوي غذاي نوزاد هم اضافه كرد. دستور تهيه زرده تخممرغ: تخممرغ را تا حدي كه زرده آن سفت شود، آبپز مي‌كنيم. به اندازه يك نخود جدا كرده و با مقداري آب مخلوط می‌کنیم و آهسته به نوزاد مي‌دهيم تا نوش‌جان كند. اين مقدار را هر روز به اندازه يك قاشق یا به اندازه يك نخود اضافه كرده كه تا پايان هفته به يك زرده كامل برسد. حالا نوبت به سوپ نخودفرنگي مي‌رسد كه من جزئيات آن را در سايت اختصاصي‌ام درج كرده‌ام. سوپ رشته‌فرنگي شامل 9ماده غذايي، سوپ ماش، حليم گوشت و برنج، پوره سيب‌زميني، پوره هويج، پوره كدوحلوايي و انواع آبميوه‌ها به جز آب كيوي، خربزه، آلبالو، گيلاس و انواع توت از جمله توت‌فرنگي براي ماه هشتم تولد نوزاد توصيه ميشود كه در وعده‌هاي كم‌حجم ولي متفاوت و متنوع تغذيه شود. ترفندهای خوراندن آهن به بچه! تا 2سالگي بچه‌ها بايد آهن بخورند علاوه بر مولتي‌ويتامين و ويتامين A و D. قطره آهن را بايد بين 2وعده غذايي بخورند؛ يعني حداقل نيم‌ساعت قبل و بعد از شير خوردن (غذاخوردن) نبايد قطره آهن بخورند. براي جلوگيري از سياه شدن دندانها بايد قطره عقب زبان (دهان) ريخته شود و با خوراندن مقداري آب و پاك كردن دندانها با پارچه خيس مي‌توان از تغيير رنگ دندانها كاست. در خارج از كشور بر اساس نوع مواد غذايي و شيرهاي غني شده با ويتامين‌هاي ديگر مانند كشورمان قطره‌هاي ويتامين A و D را با هم مصرف نمي‌كنند و در بيشتر كشورهاي اروپايي فقط قطره ويتامين D توصيه ميشود اما در كتاب‌هاي مرجع پزشكي توصيه شده كه قطره A و D با هم مصرف شود. بعد از 2سالگي ديگر احتياجي به ويتامين نيست مگر آنكه بررسي شده و معلوم شود كه بدن كودك به ويتامين خاصي احتياج دارد (طي آزمايش خون يا بررسي نرمي استخوان‌ها).
غذای خوب بهتر از مکمل خوب! زماني كه به كودك غذاهاي متنوع مناسب سنش داده شود، ديگر نيازي به خوراندن قطره‌ها و داروهاي ويتامين نيست. تمام مواد غذايي در هرم غذايي دسته‌بندي ميشود كه داراي املاح و مواد مورد نياز بدن است.مثلا وقتي صبح كودك كره، زرده تخممرغ و شير مصرف كند و زماني كه در وعده ظهر از خورش‌هاي مختلف همراه سبزيجات و لبنيات يا كباب‌هاي مختلف مصرف كند ديگر نيازي به دادن ويتامين نيست. متاسفانه به دليل بي‌توجهي به همين توصيه‌هاي ساده كه مفهوم آن مصرف انواع غذاها با تعادل و تناسب بر اساس سن و وزن كودك است پيوسته شاهد مراجعه كودكاني به مطب هستيم كه دو تا سه‌برابر وزن طبيعي و استاندارد خود، اضافه‌وزن پيدا كرده و اين مسئله موجب نگراني والدين و پزشكان ميشود. پدرها و مادرها از روي دلسوزي اقدام به تهيه انواع ويتامينها و شربت‌هاي مولتي‌ويتامين و خونساز داخلي و خارجي با قيمت‌هاي بسيار بالا مي‌كنند غافل از اينكه همين غذاهاي روزانه و تغذيه طبيعي و سالم قادر است نياز روزانه كودكان را برطرف سازد. وسواس به قدري رسيده كه علاوه بر شير كافي كه مادر به نوزاد یا كودك خود مي‌دهد باز هم به داروخانه مراجعه كرده و شير خشك تهيه مي‌كند كه مبادا كودكش گرسنه باشد که اين مسئله موجب چاقي‌هاي مفرط كودكان در سنين پايين شده و بي‌شك ضرر اين اقدامات بسيار بيشتر از سود آن است. بچه‌‌اي كه در زمان تولد 3 كيلوگرم بوده، در 5 ماهگي بايد 6 كيلوگرم باشد با اين اقدامات نابجا تا 10 كيلوگرم و حتي بيشتر اضافه‌وزن پيدا مي‌كند و در آينده دچار بيماري‌هاي مختلفي از جمله ديابت و امراض قلبي ميشود. تازه اگر دچار بيماري اسهال شود به دلیل چاقي مفرط است و اگر تمام بدنش را بگرديم جايي براي پيدا كردن رگ بابت تزريق سرم پيدا نمي‌كنيم. پس کی قندداغ بدهیم؟ در مجموع هيچ‌وقت به مادران و پدران توصيه نكردم و اجازه هم نمي‌دهم كه آب‌قند، نبات‌داغ و امثال اين نوشيدني‌ها را به كودك و نوزاد خود بدهند. در سايت من غذاهاي سنين مختلف براساس دستور پخت و مصرف تا 18سالگي درج شده كه هموطنان مي‌توانند آن را مطالعه كنند. (از تولد تا 18سالگي)
ازکجا به کجا رسیدیم؟ فراموش نمي‌كنم كه در سالهاي تحصيل من به قدري موارد اسهال نوزادان و كودكان فراوان بود كه مجبور بوديم 3 نوزاد مبتلا به اسهال را روي يك تخت بستري كنيم و حتي در گوشه و كنار راهروي بيمارستان نيز گاهي اوقات عمل جراحي مي‌كردند و برخي زمان‌ها به دليل اين كمبود جا و محل بستري، بيماران را روي زمين مي‌خوابانديم و سرم‌درماني مي‌كرديم. اما در سال 1990 چهره بيماري نوزادان و كودكان تغيير يافت و مشخص شد كه آمار مرگ‌ومير به دليل ذات‌الريه و پنوموني و عفونت‌هاي دستگاه تنفسي به قدر عجيبي افزايش يافته است. گفته مي‌شد، 10هزار مرگ در يك سال به علت بيماري پنوموني در جهان را نبايد مورد غفلت قرار داد. اين شد كه 400 متخصص از سراسر جهان در ايالات‌متحده جمع شدند و با شركت در يك كارگاه آموزشي گسترده و فراگيري تازه‌هاي علمي جهان كمك كردند تا در سالهاي بعد از آن آمار مرگ و مير بر اثر بيماري ذات‌الريه نيز همچون اسهال عفوني كاهش يافت. راه‌اندازي و تقويت خانه‌هاي بهداشت در آن سال‌ها در كنار آموزش‌هاي لازم به پزشكان و حتي افراد كم‌سوادي كه قادر به همكاري درخانه‌هاي بهداشت سراسر كشور بودند فكري بود كه ناجي جان صدها و هزاران كودك ايراني شد. در سالهاي نه‌چندان دور با آموزش افراد داراي تحصيلات بالاتر از ششم ابتدايي برای اينكه چگونه عفونت‌هاي دستگاه تنفسي را از روي علائم ظاهري كودك تشخيص دهند، از ميزان تنفس و بالا و پايين رفتن قفسه سينه و برخي ديگر از علائم چگونه به ماهيت بيماري پي برده و آنتي‌بيوتيك مانند آموكسي‌سيلين و كوتريموكسازول كه اختيار تجويز آن را داشتند، بدهند، موجب شد كشور به موفقيت ارزشمندي در كنترل و مهار عفونت‌هاي تنفسي و حتي اسهال‌هاي عفوني دست يابد. اين مسئله در كنار واكسيناسيون كه به يك طرح ملي و بسيج همگاني مبدل شده بود و پيش از آن برگزاري كارگاه‌هاي تغذيه با شير مادر فرصتي ايجاد كرد تا ايران به جمع پيشگامان بهداشت درمان بپيوندد. با اين اقدامات بود كه بخش اطفال برخي از بيمارستان‌ها به دليل كاهش بيمار در پي تلاش‌هاي ملي و سراسري به حالت تعطيل يا نيمه‌تعطيل درآمده. در سال 1375 بود كه آقاي دكتر مرندي، وزير بهداشت وقت اعلام كرد كه بسياري از بيماري‌هاي نگران‌كننده كودكان در كشور تحت كنترل درآمده است اما مهم‌ترين نگراني مرگ و مير نوزادان نارس و مادران بود كه برنامه‌گذاران بهداشت و درمان را به تفكر براي پيگيري آن واداشت و اين شد كه با برگزاري سمينارهاي مختلف هم‌اكنون توانسته‌ايم به آمار قابل توجهي از كاهش مرگ و مير نوزادان و مادران همگام با جهان دست يابيم.